Archidiakonat lubelski
Archidiakonat lubelski – jeden z archidiakonatów diecezji krakowskiej ze stolicą w Lublinie, istniejący od końca XII do początków XVIII wieku. Archidiakon lubelski był urzędnikiem, który zarządzał w imieniu biskupa ordynariusza lubelską częścią diecezji krakowskiej[1].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Pierwsza wzmianka o istnieniu archidiakonatu pochodzi z 1198 roku[2]. Lista dobroczyńców klasztoru bożogrobców w Miechowie z 1198 roku wymienia pierwszego znanego archidiakona lubelskiego, Jana[3]. Powołanie archidiakonatu wskazuje na rozwój sieci parafialnej na Lubelszczyźnie. Przypuszcza się, że w XII wieku archidiakonat lubelski obejmował ok. 15 parafii, a końcu XIII wieku – ok. 30[1]. Zmiany w administracji kościelnej związane były również ze zmianami w administracji państwowej w ramach księstwa sandomierskiego[1] – ustanowieniem kasztelanii lubelskiej[4]. Początkowo na uposażenie archidiakona lubelskiego składały się osada na Wzgórzu Staromiejskim i nadania kościoła farnego św. Michała, następnie zaś grunty wsi Sokolniki (Dziesiąta)[5].
Obowiązki archidiakonów lubelskich w dziedzinie sądownictwa przejął w XV w. oficjał. Badania Piotra Hemperka wskazują na pojawianie się oddzielnych od archidiakona oficjałów lubelskich na początku wspomnianego stulecia[6], jednak nadal dość często jedna osoba sprawowała jednocześnie oba te urzędy[7].
Obszar archidiakonatu można ustalić na podstawie wykazów parafii, płacących w XIV wieku świętopietrze i dziesięcinę papieską. Zdaniem Zygmunta Sułowskiego obejmował on pas najlepszych gleb lessowych między Wieprzem a Wisłą oraz ziemie okoliczne[8]. Pod koniec XVI w. archidiakon lubelski zarządzał pięcioma dekanatami: chodelskim (Chodel, dekanat ten obejmował też Lublin[9]), kazimierskim, parczewskim, łukowskim (Łuków) i soleckim (Solec nad Wisłą), używał praw kanonika w kapitule katedralnej krakowskiej i był pierwszym prałatem wśród duchowieństwa Lublina[10]. W 1765 roku w skład archidiakonatu wchodziło pięć dekanatów, jedna kolegiata, 88 parafii.
Archidiakonaty zostały zlikwidowane po rozbiorach Polski[potrzebny przypis]. Pozostałością po urzędzie archidiakona lubelskiego (w ramach diecezji krakowskiej) jest ulica Archidiakońska w Lublinie[11]. Po ustanowieniu diecezji lubelskiej (1805) tytuł honorowy archidiakona pojawił się w lubelskiej kapitule katedralnej – na przykład Józef Małczewski (1809), Antoni Nojszewski (1908–1921), Jan Olszański (1880–1888), Julian Sobolewski (1891–1893)[12].
Archidiakoni lubelscy[edytuj | edytuj kod]
Archidiakoni lubelscy od XIV wieku według Jacka Chachaja[13][14]:
- 1325–1327 Filip s. Piotra
- 1333–1337 Bertold z Kamienia
- 1371 Dziwisz s. Mieczysława (Miecława) z Góry
- 1383 Mikołaj s. Dobiesława z Kurozwęk (Kurozwęcki) h. Róża (Poraj)
- 1383–1392 Mikołaj s. Piotra z Gorzkowa (Gorzkowski) h. Gierałt
- 1394–1396 Jan s. Bogusława z Padwii
- 1405 Wacław zwany Szabdaj[15]
- 1410 Paweł s. Andrzeja z Byczek[15]
- 1416 Wincenty[16]
- 1416? Tomasz s. Mikołaja z Czarncy[17]
- 1418 Tomko s. Andrzeja z Błogoszowa[18]
- 1419 Mikołaj Kuszel, s. Jana z Siedmiogrodu (Klausenburga)[19]
- 1421–1430 Stanisław Rpiszka (Harpiszka)[20]
- 1424–1466 (z przerwami) Klemens Cholewa s. Mikołaja z Jawidza, Przybysławic i Zawieprzyc, h. Kopaszyna[21]
- 1431 Jan[22]
- 1432 Jakub[22]
- 1437–1442 Jan Odolf[22]
- 1442–1443 Paweł (być może tożsamy z następnym[23])
- 1447–1451 Paweł z Grabowa (Grabowski) h. Powała lub Zbiświcz[24]
- 1466–1468 Jan Kazimierski (Kaźmierski) h. Rawa[25]
- 1468–1489 Jerzy Litwos z Kazanowa (Kazanowski) h. Grzymała[26]
- 1489–1499 Bernard z Lubrańca (Lubrański) h. Godziemba[27]
- 1499–1512 Zygmunt z Targowiska (Targowicki) h. Tarnawa[28]
- 1512–1515 Gall z Raciborza
- 1515–1544 Stanisław Tarło h. Topór
- 1544–1556 Bartłomiej Sabinka
- 1556–1562 Paweł Chmielowski
- 1562–1580 Jakub Montanus
- 1580–1600 Jerzy Zamoyski h. Jelita
- 1601–1606 Sebastian Kicki
- 1606–1614 Jan Wężyk h. Wąż
- 1614–1624 Paweł Piasecki h. Janina
- 1624–1636 Jakub Piasecki h. Janina
- 1636 Aleksander Brzeski
- 1636–1643 Andrzej Falkowski h. Ogończyk
- 1643–1654 Krzysztof Opacki
- 1666–1682 Wojciech Karol Waśniowski
- 1684–1686 Piotr Dobielowicz
- 1686–1698 Jan Kaszowski z Wysokiego, h. Janina
- 1700 Stanisław Szembek h. własnego (Szembek)
- 1700 Krzysztof Dębicki
- 1700–1725 Michał de la Mars
- 1725–1736 Walenty Chlebowski z Wybranowa, h. Poraj
- 1736–1796 Aleksander Jan Trembiński h. Rogala
- 1796–1807 Jan Lenczowski (Leńczowski) h. Strzemię
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c Archidiakon i przybycie dominikanów. lublin.eu. [dostęp 2022-12-31].
- ↑ Bolesław Kumor: Archidiakonat. W: Encyklopedia katolicka. T. 1. Lublin: KUL, 1973, s. 871. ISBN 83-86668-01-6.
- ↑ Rozwałka 1999 ↓, s. 15.
- ↑ Rozwałka 1999 ↓, s. 7, 30.
- ↑ Rozwałka 1999 ↓, s. 12-14.
- ↑ Hemperek 1979 ↓, s. 47.
- ↑ Chachaj 2009 ↓, s. 56.
- ↑ Rozwałka 1999 ↓, s. 42.
- ↑ Flaga 1973 ↓, s. 145.
- ↑ Rozwałka 1999 ↓, s. 16.
- ↑ Ulica Archidiakońska. teatrnn.pl. [dostęp 2022-12-31].
- ↑ Renata Kulik, Henryk Kulik: Ogólny wykaz księży rzymskokatolickich, polskokatolickich, greckokatolickich, prawosławnych i ewangelickich. T. 1, część 3: M-Ż. s. 23, 87, 101, 280. [dostęp 2022-12-31].
- ↑ Sochacka i Chachaj 2017 ↓, s. 19.
- ↑ Chachaj 2009 ↓.
- ↑ a b Chachaj 2009 ↓, s. 57.
- ↑ Chachaj 2009 ↓, s. 59.
- ↑ Chachaj 2009 ↓, s. 59-60.
- ↑ Chachaj 2009 ↓, s. 60-62.
- ↑ Chachaj 2009 ↓, s. 62-66.
- ↑ Chachaj 2009 ↓, s. 66-67.
- ↑ Chachaj 2009 ↓, s. 67-70.
- ↑ a b c Chachaj 2009 ↓, s. 68.
- ↑ Chachaj 2009 ↓, s. 71.
- ↑ Chachaj 2009 ↓, s. 71-72.
- ↑ Chachaj 2009 ↓, s. 73-75.
- ↑ Chachaj 2009 ↓, s. 75-80.
- ↑ Chachaj 2009 ↓, s. 81-82.
- ↑ Chachaj 2009 ↓, s. 82-83.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Jacek Chachaj. Archidiakoni lubelscy w XV wieku. „Nasza Przeszłość. Studia z Dziejów Kościoła i Kultury Katolickiej w Polsce”. 111, s. 55-83, 2009. Kraków: Instytut Teologiczny Księży Misjonarzy. ISSN 0137-3218. [dostęp 2022-12-31].
- Jerzy Flaga. Bractwa religijne w archidiakonacie lubelskim do początku XVII wieku (1604). „Roczniki Humanistyczne”. XXI, s. 141-169, 1973. [dostęp 2022-12-31].
- Piotr Hemperek. Oficjalat lubelski w XV wieku. „Rocznik Lubelski”. 21, s. 45-63, 1979. Lublin: Polskie Towarzystwo Historyczne, Oddział w Lublinie. ISSN 0080-3510. [dostęp 2022-12-31].
- Andrzej Rozwałka: Sieć osadnicza w archidiakonacie lubelskim w średniowieczu. Studium archeologiczno-historyczne. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1999, seria: Wydział Humanistyczny. Rozprawy habilitacyjne XCVIII. ISBN 83-227-1478-5. [dostęp 2022-12-31].
- Anna Sochacka, Jacek Chachaj: Dziesiąta do początku XVII wieku. W: Dziesiąta. Lublin: Lubelskie Towarzystwo Genealogiczne, 2017, s. 14-19, seria: Lublin. Historia dzielnic. W 700. rocznicę lokacji miasta. ISBN 978-83-936086-3-8. [dostęp 2022-12-31].