Aleksiej Nawalny

Aleksiej Nawalny
Алексей Навальный
Ilustracja
Aleksiej Nawalny w 2011 roku
Data i miejsce urodzenia

4 czerwca 1976
Butyń(inne języki)

Data i miejsce śmierci

16 lutego 2024
Charp

Zawód, zajęcie

prawnik, polityk

Partia

Jabłoko (2000–2007),
Partia Postępu(inne języki) (2013–2018),
Rosja Przyszłości(inne języki) (2019–2024)

Wyznanie

prawosławne

Małżeństwo

Julija Nawalna (2000–2024)

Dzieci

Daria Nawalna,
Zachar Nawalny

Faksymile
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa
Głos Aleksieja Nawalnego
nagranie z sierpnia 2013
Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Aleksiej Anatoljewicz Nawalny (ros. Алексей Анатольевич Навальный; ur. 4 czerwca 1976 w Butyni(inne języki), zm. 16 lutego 2024 w Charpie[1]) – rosyjski prawnik, publicysta i działacz polityczny, lider rosyjskiej opozycji i więzień polityczny.

Był autorem dwóch kanałów na YouTube, na których zamieszczał filmy o szczegółach korupcji w administracji prezydenta Rosji Władimira Putina: Алексей Навальный[2] oraz Navalny Live[3]; także autor jednego z najpopularniejszych w Rosji blogów. Osiągnął międzynarodową sławę, organizując antyrządowe demonstracje i ubiegając się o urząd w celu propagowania reform przeciwko korupcji w Rosji oraz Władimirowi Putinowi i jego rządowi. Był członkiem Rosyjskiej Opozycyjnej Rady Koordynacyjnej(inne języki), liderem partii Rosja Przyszłości(inne języki) i założycielem Fundacji Walki z Korupcją (FBK). Miał ponad sześć milionów subskrybentów na YouTube i ponad dwa miliony obserwujących na Twitterze. Poprzez te kanały publikował materiały na temat korupcji w Rosji, organizował demonstracje polityczne i promował swoje kampanie.

Swoją działalność polityczną rozpoczął jako rosyjski antysystemowy nacjonalista, stopniowo zmieniający światopogląd na liberalizm i antyimperializm[4].

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Ukończył dwa fakultety – prawo i finanse ze specjalizacją w operacjach giełdowych i papierach wartościowych. W swej działalności politycznej i społecznej początkowo związany z partią Jabłoko. Następnie zdecydował się na prowadzenie działań na własną rękę. Wykupywał niewielkie pakiety akcji koncernów państwowych w celu uzyskania możliwości domagania się szczegółowych raportów z działalności spółek. Odnajdowane przez siebie nieprawidłowości publikował w Internecie, wskazując na liczne przykłady malwersacji i korupcji. Po wyborach parlamentarnych w 2011 roku zaangażował się w protesty. W czasie jednej z pierwszych demonstracji został zatrzymany i na 15 dni trafił do aresztu[5]. Gazeta Wiedomosti uznała go za polityka roku 2011 w Rosji[5].

25 czerwca 2012 roku został wybrany do rady nadzorczej Aerofłotu[6]. Miał zamiar walczyć z korupcją w przedsiębiorstwie, jednakże w kolejnych wyborach 24 czerwca 2013 roku nie wysunięto jego kandydatury, w związku z czym przestał być członkiem rady nadzorczej Aerofłotu.

18 lipca 2013 roku sąd w Kirowie skazał Nawalnego na pięć lat więzienia. Według sądu działalność polityka w państwowej spółce Kirowles przynosiła jej straty[7]. Po ogłoszeniu wyroku na ulicach Moskwy i Petersburga odbyły się demonstracje wyrażające poparcie dla Nawalnego[8]. W październiku sąd drugiej instancji podtrzymał wyrok, jednak zawiesił wykonanie kary na okres pięciu lat[9]. 4 grudnia, po uprawomocnieniu się wyroku, Izba Adwokacka pozbawiła Nawalnego statusu adwokata[10]. 23 lutego 2016 Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał, że w toku postępowania przed rosyjskim sądem naruszono prawa Nawalnego oraz drugiego oskarżonego, Piotra Oficerowa(inne języki) (1975–2018), do sprawiedliwego procesu[11].

Wiec wyborczy Nawalnego na placu Błotnym w Moskwie, 9 września 2013
Procent Moskwian, którzy głosowali na Nawalnego w wyborach na mera Moskwy w 2013 roku

We wrześniu 2013 roku wziął udział w wyborach na mera Moskwy, w których zajął drugie miejsce zdobywając 27,24% głosów[12]. Polityk nie uznał wyników wyborów i żądał przeprowadzenia II tury. Cztery dni po wyborach złożył wniosek w moskiewskim sądzie miejskim o unieważnienie wyborów[13]. We wniosku skarżył się na nierówny dostęp kandydatów do mediów oraz wykorzystywanie w nieprawidłowy sposób urzędu mera przez Siergieja Sobianina. 20 września sąd oddalił wniosek Nawalnego[14].

26 marca 2017 roku Nawalny wezwał Rosjan do wieców antykorupcyjnych. Na jego apel odpowiedzieli mieszkańcy 95 miast rosyjskich i czterech miast za granicą: Londynu, Pragi, Bazylei oraz Bonn[15]. 27 kwietnia 2017 roku przed biurem Fundacji Walki z Korupcją Nawalnego zaatakowali nieznani sprawcy, którzy polali mu twarz zielenią brylantową, zapewne z domieszką innych składników. W wyniku tego zdarzenia, opozycjonista miał utracić w 80 procentach zdolność widzenia w prawym oku[16][17]. O zlecenie napaści Nawalny oskarżył Kreml[18][19].

Śledztwa korupcyjne[edytuj | edytuj kod]

Najpopularniejsze śledztwa korupcyjne przeprowadzone przez Aleksieja Nawalnego:

Otrucie[edytuj | edytuj kod]

20 sierpnia 2020 podczas lotu z Tomska do Moskwy Aleksiej Nawalny doznał nagłego i głębokiego pogorszenia stanu zdrowia, z powodu którego trafił do szpitala w Omsku, gdzie samolot wykonał awaryjne lądowanie[27][28]. Wstępna diagnoza lekarska stwierdziła „zatrucie niezidentyfikowanym środkiem psychodysleptycznym”. Współpracownicy Nawalnego przypuszczali, że mógł on zostać otruty[29].

Pobyt w Niemczech[edytuj | edytuj kod]

22 sierpnia 2020 Nawalny został w stanie śpiączki przewieziony drogą lotniczą na leczenie z Omska do Berlina[30]. 2 września rząd Niemiec poinformował, że przeprowadzone przez niemieckie laboratorium wojskowe badania próbek pobranych od Nawalnego, wykazały obecność bojowego środka trującego z grupy nowiczoków[31].

Internetowi detektywi z Bellingcatu pomogli Nawalnemu wykryć wydział FSB, który odpowiedzialny był za próbę otrucia. Wyniki śledztwa opublikowane zostały 14 grudnia jednocześnie na stronie Bellingcatu[32], niezależnej gazety rosyjskiej „The Insider”, a także przez CNN, niemiecki tygodnik Der Spiegel[33], a także Fundację Walki z Korupcją Nawalnego na jego prywatnym kanale na YouTubie[34]. Z przedstawionych wyników śledztwa wynika, że w dniu zatrucia opozycjonisty nowiczokiem niedaleko miejsca jego pobytu w Tomsku znajdowali się funkcjonariusze wydziału FSB specjalizującego się w środkach chemicznych. Informacje ujawnione przez Bellingcat i Nawalnego dotyczą nie tylko okoliczności związanych z trucicielskim zamachem na jego życie w Tomsku, ale także lat wcześniejszych. Jak wynika z przedstawionych materiałów, program potajemnego śledzenia Nawalnego przez funkcjonariuszy komórki FSB ds. środków chemicznych zaczął się w 2017 roku, a konkretnie wraz z ogłoszeniem przez niego zamiaru startowania w wyborach prezydenckich[34]. Funkcjonariusze odwiedzali te same miejsca podczas jego podróży poza Moskwę, co on, latali za nim 40 razy[35] i kilka razy podejmowali próby otrucia lub podtrucia go w celu wysondowania odpowiedniej dawki środka chemicznego. Jak wynika z przedstawionych materiałów, próba taka została podjęta w 2020 roku podczas pobytu małżonków Nawalnych w Królewcu. Wtedy jednak to jego żona miała symptomy zbliżone do objawów Nawalnego po otruciu nowiczokiem w Tomsku, tylko lżejszego rodzaju. Nawalny uważa, że funkcjonariusze FSB w rzeczywistości chcieli zatruć jego i trucizna tylko przez pomyłkę dostała się do organizmu jego żony[36]. Ujawnione zostały nazwiska funkcjonariuszy bezpośrednio zamieszanych w otrucie i królewiecką próbę otrucia[37].

14 grudnia Nawalny, podając się za fikcyjnego pomocnika dyrektora FSB Nikołaja Patruszewa, Maksima Ustinowa, dzwonił do pracowników FSB, którzy uczestniczyli w jego otruciu. Większość z nich się nie odzywała i rozłączała; jeden z nich, Oleg Demidow, powiedział, że jest chory na koronawirusa i nie może rozmawiać. Jednak inny z nich, Konstantin Kudriawcew, dał się wciągnąć w 49-minutową konwersację[38]. Kudriawcew jest jednym z tych funkcjonariuszy FSB, którzy po lądowaniu samolotu z Nawalnym w Omsku i hospitalizacji ofiary zamachu polecieli do Omska w celu zatarcia śladów, czyli zlikwidowania z odzieży Nawalnego pozostałości trucizny. W rozmowie jako milczący świadkowie i pomocnicy towarzyszyły Nawalnemu dwie osoby: bułgarski dziennikarz śledczy Bellingcatu Christo Grozew(inne języki) (ang. Christo Grozev), który wcześniej zasłużył się w wykryciu winnych otrucia Siergieja Skripala i jego córki nowiczokiem w brytyjskim Salisbury, oraz współpracownica Nawalnego w Fundacji Walki z Korupcją, Marija Piewczich. Christo Grozew dbał o sprawy techniczne i podsunął kilka razy Nawalnemu pytania do zadania; Marija Piewczich zaczęła filmować rozmowę swoim telefonem komórkowym od momentu, kiedy się okazało, że Kudriawcew dał się w nią wciągnąć, i także raz podsunęła Nawalnemu pytanie. Poza komórką Mariji Piewczich cała rozmowa i reakcje Nawalnego, Grozewa i Piewczich były filmowane z frontu przez czwartą osobę.

Tydzień po rozmowie, 21 grudnia 2020 roku, Nawalny zamieścił nagrania z rozmowy na dwóch kanałach na YouTubie: całość w wersji audio na kanale Навальный LIVE[39] oraz nieco skrócony w wersji wideo (wideo – 33 min., sama rozmowa telefoniczna z Kudriawcewem – około 25 min.) na swoim prywatnym kanale[40][38]. 31 grudnia 2020 dziennikarz Bellingcatu Christo Grozjew(inne języki) udostępnił na Google Docs dane o wyjazdach funkcjonariuszy podejrzewanych o to, że są zamieszani w otrucie Nawalnego[41]. Grozew zachęcał rosyjskojęzycznych dziennikarzy śledczych do analizowania zamieszczonych danych pod kątem ich zbieżności z innymi przypadkami otruć znanych i mało znanych osób. Tym samym otrucie Nawalnego stało się katalizatorem do rozleglejszego śledztwa na temat trucicielskiej aktywności pracowników rosyjskich służb bezpieczeństwa.

Powrót do Rosji[edytuj | edytuj kod]

Demonstracja KOD Mazowsze przed ambasadą Rosji w sprawie uwolnienia Nawalnego, 30 stycznia 2021

17 stycznia 2021 Nawalny powrócił do Rosji na pokładzie lotu DP936, lądując w porcie lotniczym Moskwa-Szeremietiewo, po tym jak lot ten został przekierowany z lotniska docelowego – portu lotniczego Moskwa-Wnukowo. Podczas kontroli paszportowej został aresztowany. Tego samego dnia FSIN potwierdziło aresztowanie Nawalnego i oznajmiło, że pozostanie on w areszcie do czasu rozprawy sądowej[42]. Amnesty International określiło Nawalnego więźniem sumienia i zaapelowało o jego uwolnienie[43]. 18 stycznia 2021 decyzją sądu jego areszt został przedłużony do 15 lutego. Następna rozprawa – na której miano ustalić, czy jego wyrok w zawieszeniu powinien zostać zamieniony na wyrok pozbawienia wolności – została zaplanowana na 29 stycznia[44]. Nawalny określił cały proceder mianem „ostatecznego bezprawia” i nawoływał swoich popleczników do wyjścia na ulice[45]. Po powrocie Nawalnego do Rosji w styczniu 2021 opublikowano na stronie internetowej historię budowy pałacu dla Putina w Gelendżyku[46].

 Zobacz też: Protesty w obronie Aleksieja Nawalnego.

Według nieoficjalnych doniesień prasowych Nawalny został 28 lutego 2021 przewieziony do kolonii karnej w Pokrowie[47]. W październiku 2021 władze rosyjskie uznały go za „terrorystę” i „ekstremistę”[48], a 22 marca 2022 został ukarany grzywną w wysokości 1,2 mln rubli[49] oraz skazany na 9 lat pobytu w kolonii karnej o zaostrzonym rygorze za oszustwo oraz obrazę sądu[50][51]. Nawalny nie przyznał się do zarzutów, a sam proces uznał za motywowany politycznie[49][52]. Zwolennicy Nawalnego określili proces jako pokazowy[50].

4 sierpnia 2023 został skazany na nową karę 19 lat pozbawienia wolności w kolonii karnej. Odbywał karę w więzieniu o zaostrzonym rygorze, w Kolonii Karnej nr 6 w Mielechowie – 230 km na wschód od Moskwy[53]. W niewyjaśnionych okolicznościach został przeniesiony do kolonii karnej IK-3(inne języki) w miejscowości Charp w Jamalsko-Nienieckim Okręgu Autonomicznym[54].

Śmierć[edytuj | edytuj kod]

Zgodnie z oficjalnym komunikatem, opublikowanym przez władze kolonii karnej, zmarł 16 lutego 2024, po tym jak stracił przytomność po spacerze[55][56]. Według stacji RT zmarł przez zakrzep krwi, choć istnieją przypuszczenia, że był podtruwany[57].

1 marca 2024 po nabożeństwie żałobnym w cerkwi Ikony Matki Bożej „Ukój Mój Smutek” został pochowany na cmentarzu Borysowskim w Moskwie[58][59].

Poglądy[edytuj | edytuj kod]

Nawalny był ostrym krytykiem prezydenta Władimira Putina (oznajmił, że za jego rządów Putin będzie w więzieniu[60]) i partii Jedna Rosja, jednak mimo początkowego potępienia[60] zaakceptował aneksję Krymu przez Rosję[61] i oświadczył, że jako prezydent nie zwróciłby Krymu Ukrainie[62]. Opowiadał się za koniecznością zdecydowanej walki z korupcją i nadużyciami władzy. Zwykł nazywać siebie nacjonalistą, ale w toku działalności politycznej zmienił zdanie[63]. Rozważał również, że należy podjąć działania na rzecz ograniczenia imigracji z Kaukazu[64], nawet poprzez deportacje[63]. Był zwolennikiem dostępu do broni dla obywateli w celach obronnych[63]. W publicystyce wskazuje się także na fakt, że w 2008 popierał wojnę z Gruzją oraz na jego współpracę z wybranymi oligarchami rosyjskimi[65]. Potępił rosyjską inwazję na Ukrainę i wezwał Rosjan do pójścia na wiece antywojenne[66].

W 2023 roku Nawalny wezwał z więzienia do zwrotu Krymu Ukrainie i wypłaty reparacji[67].

Nagrody i wyróżnienia[edytuj | edytuj kod]

Julija i Aleksiej Nawalny w 2013 roku

Wielu norweskich członków parlamentu wysuwało kandydaturę Nawalnego do Pokojowej Nagrody Nobla[68][69]. Ponad 42 tysiące osób (stan na 2 marca 2021) podpisało internetową petycję do Norweskiego Komitetu Noblowskiego z poparciem jego kandydatury[70][71].

27 lutego 2021 roku Fundacja Borisa Niemcowa na rzecz Wolności przyznała Nawalnemu Nagrodę Borisa Niemcowa za Odwagę[72], a 20 października 2021 roku został laureatem Nagrody Sacharowa[73].

Życie prywatne[edytuj | edytuj kod]

Miał mieszane rosyjsko-ukraińskie pochodzenie. Sam o sobie mówił: „Jestem w połowie Rosjaninem, w połowie Ukraińcem”[74].

Jak sam przyznał, do około 25. roku życia był „zaciekłym ateistą”, jednak później został członkiem Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, bo „lubi czuć się częścią czegoś wielkiego i uniwersalnego”[75].

W 1998 roku podczas wczasów w Turcji poznał Juliję Abrosimową, z którą znajomość kontynuował po powrocie do Rosji[76]. W sierpniu 2000 roku wziął z Juliją ślub[77]. Miał z nią dwoje dzieci: córkę Darię (ur. 6 września 2001) i syna Zachara (ur. 28 marca 2008)[78]. Według stanu na 2021 rok rodzina mieszkała w rejonie Marjino w Moskwie[79].

Publikacje[edytuj | edytuj kod]

  • Michnik. Nawalny. Dialogi (Михник. Навальный. Диалоги) (napisana z Adamem Michnikiem; 2015)[80]
  • Opposing Forces: Plotting the New Russia (napisana z Adamem Michnikiem; 2016, Egret Press)[81]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Aleksiej Nawalny nie żyje. Przebywał w kolonii karnej [online], polsatnews.pl, 16 lutego 2024 [dostęp 2024-02-16] (pol.).
  2. ↑ Алексей Навальный [online], YouTube [dostęp 2020-02-02] (ros.).
  3. ↑ Навальный LIVE [online], YouTube [dostęp 2020-02-02] (ros.).
  4. ↑ 15 пунктов гражданина России, желающего блага своей стране [online], navalny.com, 20 lutego 2023 [dostęp 2024-02-01].
  5. ↑ a b Agnieszka Kamińska: Polityk roku 2011 w Rosji: Aleksiej Nawalny. polskieradio.pl, 2012-01-08. [dostęp 2012-08-20].
  6. ↑ żg, Opozycjonista Aleksiej Nawalny w radzie nadzorczej Aerofłotu [online], Onet.pl, 26 czerwca 2012 [dostęp 2024-02-01] (pol.).
  7. ↑ Nawalny skazany na pięć lat więzienia. rp.pl. [dostęp 2013-07-18].
  8. ↑ Policja zatrzymuje zwolenników Nawalnego. rp.pl. [dostęp 2013-07-18].
  9. ↑ Piotr Jendroszczyk: Aleksiej Nawalny nie pójdzie do łagru. Na razie. rp.pl. [dostęp 2013-12-04].
  10. ↑ Aleksiej Nawalny pozbawiony statusu adwokata. rp.pl. [dostęp 2013-12-04].
  11. ↑ Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
  12. ↑ Sobianin oficjalnie zwycięzcą wyborów mera Moskwy. rp.pl. [dostęp 2013-09-12].
  13. ↑ Nawalny złożył wniosek o unieważnienie wyborów w Moskwie. rp.pl. [dostęp 2013-09-12].
  14. ↑ Мосгорсуд отказал Навальному. interfax.ru. [dostęp 2017-03-27]. (ros.).
  15. ↑ Мы ждем перемен? [Czekamy na zmiany?]. ROSBALT, 23 marca 2017. [dostęp 2017-06-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-06-19)]. (ros.).
  16. ↑ Navalny Accuses Police Of Failing To Investigate Attack (Nawalny zarzuca policji brak śledztwa w sprawie ataku). Radio Free Europe/Radio Liberty (www.rferl.org), 2 maja 2017. [zarchiwizowane z tego adresu (2 maja 2017)]. (ang.).
  17. ↑ Zelyonka: The Green ‘Weapon Of Choice’ (Zeljonka: Zielona ‘broń z wyboru’). Radio Free Europe/Radio Liberty (www.rferl.org), 2 maja 2017. [zarchiwizowane z tego adresu (2 maja 2017)]. (ang.).
  18. ↑ Navalny Sues Police, Loses Vision in One Eye, and Launches New Manhunt (Nawalny pozywa policję, traci wzrok w jednym oku i rozpoczyna nową obławę). The Moscow Times, 2 maja 2017. [dostęp 2017-05-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2 maja 2017)]. (ang.).
  19. ↑ Alexei Navalny, Putin foe, claims vision loss after chemical attack; blames Kremlin (Wróg Putina Aleksjej Nawalny twierdzi, że wskutek ataku chemicznego utracił wzrok i oskarża Kreml). The Washington Post, 2 maja 2017. [dostęp 2017-05-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (4 maja 2017)]. (ang.).
  20. ↑ Он вам не Димон. [dostęp 2020-02-02].
  21. ↑ a b Секретная дача Дмитрия Медведева. [dostęp 2020-02-02].
  22. ↑ «Чайка». Фильм Фонда борьбы с коррупцией.. [dostęp 2020-02-02].
  23. ↑ Сын Пескова: из английской тюрьмы в российскую элиту. [dostęp 2020-02-02].
  24. ↑ Ответ генералу Золотову. [dostęp 2020-02-02].
  25. ↑ Квартиры, дача и итальянская вилла Владимира Соловьева. [dostęp 2020-02-02].
  26. ↑ Засекреченные миллиарды премьера Мишустина. [dostęp 2020-02-02].
  27. ↑ Aleksiej Nawalny nieprzytomny na oddziale reanimacji. „Doznał zatrucia toksynami” [online], wiadomosci.dziennik.pl, 20 sierpnia 2020 [dostęp 2020-08-20].
  28. ↑ Edmund DeMarche, Alexei Navalny, a top Putin foe, allegedly poisoned: reports [online], Fox News, 20 sierpnia 2020 [dostęp 2020-08-20] (ang.).
  29. ↑ Nawalny w ciężkim stanie, nie odzyskał przytomności. „Reakcja lekarzy tylko potwierdza, że to otrucie” [online], TVN24 [dostęp 2020-08-20].
  30. ↑ Samolot z Aleksiejem Nawalnym wylądował w Berlinie [online], wiadomosci.onet.pl [dostęp 2020-08-22].
  31. ↑ Rząd federalny Niemiec: Nawalny został otruty nowiczokiem. Rzecznik Kremla: czekamy na informacje od Niemiec [online], wiadomosci.onet.pl [dostęp 2020-09-02].
  32. ↑ FSB Team of Chemical Weapon Experts Implicated in Alexey Navalny Novichok Poisoning (Grupa ekspertów od broni chemicznej z FSB zamieszana w otrucie Aleksjeja Nawalnego nowiczokiem). Bellingcat (www.bellingcat.com), 14 grudnia 2020. [dostęp 2021-01-22]. (ang.).
  33. ↑ Roman Dobrokhotov, Matthias Gebauer, Christo Grozev, Roman Lehberger, Fidelius Schmid: Das sind die Männer, die Nawalny töten sollten (To są ludzie, którzy mieli zabić Nawalnego). Der Spiegel, 2020-12-14. (niem.).
  34. ↑ a b Aleksjej Nawalnyj: Дело раскрыто. Я знаю всех, кто пытался меня убить (Sprawa rozwiązana. Znam wszystkich, który próbowali mnie zabić). YouTube (www.youtube.com), 2020-12-14. [dostęp 2020-12-21]. (ros.).(napisy ang.).
  35. ↑ Shawn Walker: Poison squad stalked Alexei Navalny on 40 flights, says Bellingcat investigator (Jak twiedzi Bellingcat, pluton trucicieli śledził Nawalnego podczas 40 lotów). The Guardian (www.theguardian.com), 17 stycznia 2021. [dostęp 2020-12-21]. (ang.).
  36. ↑ Alexei Navalny: Report names ‘Russian agents’ in poisoning case (Aleksjej Nawalny: W raporcie ujawnione nazwiska ‘rosyjskich agentów’ zamieszanych w otrucie). BBC News, 14 grudnia 2020. [dostęp 2020-12-14]. (ang.).
  37. ↑ Tim Lister, Clarissa Ward, Sebastian Shukla: CNN-Bellingcat investigation identifies Russian specialists who trailed Putin’s nemesis Alexey Navalny before he was poisoned (). CNN International, 14 grudnia 2020. [dostęp 2020-12-14]. (ang.).
  38. ↑ a b „If it Hadn’t Been for the Prompt Work of the Medics”: FSB Officer Inadvertently Confesses Murder Plot to Navalny („Gdyby nie szybkie działanie medyków”: Oficer FSB nieświadomie wyjawia Nawalnemu szczegóły potajemnego planu zabójstwa). Bellingcat (www.bellingcat.com), 2020-12-21. [dostęp 2020-12-21]. (ang.). Na dole artykułu można znaleźć pełną transkrypcję rozmowy w tłumaczeniu angielskim oraz w oryginale rosyjskim.
  39. ↑ Aleksjej Nawalnyj: Телефонный разговор Навального с одним из его убийц. Полная версия (Rozmowa telefoniczna Nawalnego z jednym z jego zabójców. Pełna wersja). YouTube (www.youtube.com), 2020-12-21. [dostęp 2020-12-21]. (ros.).
  40. ↑ Aleksjej Nawalnyj: PL Я позвонил своему убийце. Он признался (Zadzwoniłem do swojego zabójcy. Przyznał się). YouTube (www.youtube.com), 2020-12-21. [dostęp 2020-12-21]. (ros.). (napisy angielskie).
  41. ↑ Christo Grozew: Welcome to the FSB travel data dump! (Witajcie w zrzucie danych o podróżach FSB). 2020-12-31. [dostęp 2021-01-22]. (ros.). (fragmenty po angielsku).
  42. ↑ The Moscow Times, As it Happened: Navalny Returns to Russia [online], The Moscow Times, 17 stycznia 2021 [dostęp 2021-01-19] (ang.).
  43. ↑ Russia: Aleksei Navalny becomes prisoner of conscience after arrest on arrival in Moscow [online], amnesty.org [dostęp 2021-01-19] (ang.).
  44. ↑ Alexei Navalny: Poisoned Putin critic Navalny to be kept in custody, „BBC News”, 19 stycznia 2021 [dostęp 2021-01-19] (ang.).
  45. ↑ Michael Mainville for AFP, Navalny Urges Russians To 'Take To The Streets’ Over Jailing [online], The Moscow Times, 18 stycznia 2021 [dostęp 2021-01-19] (ang.).
  46. ↑ Дворец для Путина [online], palace.navalny.com [dostęp 2021-02-01] (ros.).
  47. ↑ Wacław Radziwinowicz. Nawalny dotarł do IK 2. „Gazeta Wyborcza”. 49 (9633), s. 11, 1 marca 2021. 
  48. ↑ Kazimierz Sikorski, Rosja: Zmieniono status Aleksieja Nawalnego. Nie jest już „więźniem skłonnym do ucieczki”, tylko „terrorystą” [online], Polska Times, 12 października 2021 [dostęp 2021-10-13].
  49. ↑ a b Alexei Navalny sentenced to 9 more years in prison after fraud conviction [online], theguardian.com, 22 marca 2022 [dostęp 2022-03-22] (ang.).
  50. ↑ a b Russia Navalny: Putin critic jailed for nine more years in trial branded ‘sham’ [online], bbc.com, 22 marca 2022 [dostęp 2022-03-22] (ang.).
  51. ↑ Sąd w Rosji: Nawalny skazany na 9 lat za oszustwa i obrazę sądu [online], rp.pl, 22 marca 2022 [dostęp 2022-03-22].
  52. ↑ Max Seddon, Alexei Navalny handed nine-year jail term after new fraud conviction [online], ft.com, 22 marca 2022 [dostęp 2022-03-22] (ang.).
  53. ↑ Alexei Navalny Sentenced to 19 Years in Prison [online], TIME, 4 sierpnia 2023 [dostęp 2023-12-05] (ang.).
  54. ↑ Aleksiej Nawalny po raz 27. trafił do celi karnej. Łącznie spędzi w niej 308 dni [online], Onet.pl, 14 lutego 2024 [dostęp 2024-02-16] (pol.).
  55. ↑ lp, Nie żyje Aleksiej Nawalny [online], Biełsat TV, 16 lutego 2024 [dostęp 2024-02-16].
  56. ↑ arb, Ostatni wpis Aleksieja Nawalnego w serwisie X: Dali mi 15 dni w celi karnej [online], Rzeczpospolita, 16 lutego 2024 [dostęp 2024-02-16] (pol.).
  57. ↑ Aleksiej Nawalny nie żyje. Jest hipoteza co do przyczyny [online], medonet.pl, 16 lutego 2024 [dostęp 2024-02-16] (pol.).
  58. ↑ W Moskwie odbył się pogrzeb Aleksieja Nawalnego. www.rmf24.pl. [dostęp 2024-03-01].
  59. ↑ Alexei Navalny funeral draws thousands to heavily policed Moscow church. [w:] The Guardian [on-line]. theguardian.com, 1 marca 2024. [dostęp 2024-03-05].
  60. ↑ a b Putina posadzi, Krymu nie odda. Nowoczesny nacjonalista Nawalny [online], tvp.info, 19 stycznia 2021 [dostęp 2022-11-03].
  61. ↑ Nawalny i Chodorkowski popierają Putina w sprawie aneksji Krymu [online], wiadomosci.dziennik.pl, 18 października 2014 [dostęp 2022-11-03].
  62. ↑ Lider rosyjskiej opozycji: Krym nie będzie częścią Ukrainy, to nie kanapka z kiełbasą [online], TVN24 [dostęp 2022-11-03].
  63. ↑ a b c Nikita Grekowicz, Nacjonalista Nawalny? Kreml trolluje rosyjski oddział Amnesty International [online], oko.press, 6 marca 2021 [dostęp 2022-11-03].
  64. ↑ Michał Kacewicz: Aleksiej Nawalny. Bloger, którego boi się Putin. newsweek.pl, 2011-12-27. [dostęp 2012-08-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-02-13)].
  65. ↑ Chce posadzić Putina, ale Krymu nie zwróci. Kim naprawdę jest Aleksiej Nawalny? [online], tvn24.pl [dostęp 2023-03-13].
  66. ↑ Mocne słowa Aleksieja Nawalnego: wojnę przeciw Ukrainie rozpętał nasz szalony car. pap.pl, 2022-03-02. [dostęp 2023-09-02].
  67. ↑ Ирина Ситникова, Навальный признал Крым украинским и заявил, что россия должна быть частью Европы [online], hromadske.ua, 20 lutego 2023 [dostęp 2024-02-01] (ros.).
  68. ↑ Flere fredsprisforslag før fristen gikk ut. aftenposten.no, 2021-02-01. [dostęp 2021-03-01]. (norw.).
  69. ↑ Kenneth Kandolf Haug: Hektisk nomineringsaktivitet før fredsprisfrist. dagsavisen.no, 2021-01-31. [dostęp 2021-03-01]. (norw.).
  70. ↑ Marina Litvinenko: Nobel Peace Prize for Navalny. change.org, 01 2021. [dostęp 2021-03-02]. (ang.).
  71. ↑ Josh Layton: Alexander Litvinenko’s widow wants man standing up to Putin to get Nobel Prize. metro.co.uk, 2021-01-27. [dostęp 2021-03-01]. (ang.).
  72. ↑ Boris Nemtsov Prize for Courage-2021 awarded to Alexei Navalny. nemtsovfund.org, 2021-02-27. [dostęp 2021-03-01]. (ang.).
  73. ↑ Alexej Nawalny bekommt Menschenrechtspreis der EU, „Der Spiegel”, 20 października 2021, ISSN 2195-1349 [dostęp 2021-10-20] [zarchiwizowane z adresu 2021-10-20] (niem.).
  74. ↑ David M. Herszenhorn: For Putin foe Alexey Navalny, Ukraine has long been a volatile issue. washingtonpost.com, 2023-10-27. [dostęp 2024-03-24]. (ang.).
  75. ↑ Boris Akunin: The Akunin-Navalny interviews (part I). opendemocracy.net, 2012-01-11. [dostęp 2024-03-24]. (ang.).
  76. ↑ Dmitrij Sokołow: От курортного романа к спасительной любви: что связало Юлию и Алексея Навальных. sobesednik.ru, 2020-12-05. [dostęp 2024-03-24]. (ros.).
  77. ↑ Алексей и Юлия Навальные: быть рядом. [w:] Звездные свадьбы [on-line]. svadba-msk.ru. [dostęp 2024-03-24]. (ros.).
  78. ↑ Биография Алексея Навального: семья, карьера, личная жизнь, уголовные дела и причина смерти. [w:] Политика [on-line]. lenta.ru, 2024-02-16. [dostęp 2024-03-24]. (ros.).
  79. ↑ Anna Zalieska: «Я очень тебя люблю». История Юлии Навальной — жены, которая не боится и верит. [w:] Звездные судьбы [on-line]. novochag.ru, 2021-07-24. [dostęp 2024-03-24]. (ros.).
  80. ↑ Диалоги с Михником. navalny.com, 2015-10-05. [dostęp 2024-03-24]. (ros.).
  81. ↑ Robert Legvold: Opposing Forces: Plotting the New Russia. [w:] Capsule Review [on-line]. foreignaffairs.com, 2016-12-08. [dostęp 2024-03-24]. (ang.).

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Laureaci Nagrody Sacharowa
XX wiek
XXI wiek
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Aleksiej_Nawalny&oldid=73523327”