Aleksander Czekanowski

Aleksander Piotr Czekanowski
Ilustracja
Aleksander Czekanowski portret
Data i miejsce urodzenia

12 lutego 1833
Krzemieniec

Data i miejsce śmierci

30 października 1876
Petersburg

Zawód, zajęcie

podróżnik, geolog

Multimedia w Wikimedia Commons

Aleksander Piotr Czekanowski (ur. 12 lutego?/24 lutego 1833 w Krzemieńcu na Wołyniu, zm. 18 października?/30 października 1876[1] w Petersburgu) – polski podróżnik i geolog. Badacz Syberii Środkowej.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Aleksander Czekanowski urodził się w rodzinie szlacheckiej 12 lutego?/24 lutego 1833 r. w Krzemieńcu na Wołyniu jako syn Wawrzyńca i Joanny z domu Gostell[2]. Jego ojciec utrzymywał w mieście pensjonat, był honorowym pomocnikiem przy gabinecie zoologicznym w tamtejszym liceum. Ojciec, zapalony entomolog, oraz Willibald Besser, biolog i profesor gimnazjalny, zaszczepili młodemu Czekanowskiemu podstawy nauk przyrodniczych[3][4].

Po przeprowadzce do Kijowa i ukończeniu tamtejszego gimnazjum, w 1850 r. rozpoczął studia medyczne na Uniwersytecie Kijowskim. Nie mając jednak zamiłowania do medycyny, skierował swe zainteresowania ku naukom przyrodniczym, a szczególnie geologii. W 1855 r. przeniósł się na uniwersytet w Dorpacie, gdzie na wydziale geologii przez dwa lata słuchał wykładów z mineralogii. Tam został przyjęty do najstarszej polskiej korporacji akademickiej Polonia. Po ukończeniu studiów w 1857 r. wrócił do Kijowa, gdzie pracował nad zbiorami miejscowego uniwersytetu. Przed powstaniem styczniowym w jego mieszkaniu zbierała się elita młodzieży. Podejrzany o udział w powstaniu, Czekanowski został aresztowany w 1863 r. i skazanie na odebranie praw szlacheckich[5] oraz zesłany na Syberię[1], początkowo na Zabajkale koło Czyty, potem na zachód od jeziora Bajkał. Już w drodze gromadził i porządkował zbiory, posługując się lupą sporządzoną ze stłuczonej karafki[2]. Po przeniesieniu go w okolice Bratskiego Ostroga nad Angarą kilka lat żył w nędzy. Mimo srogiego klimatu i ciężkiej pracy u chłopów nie porzucił pracy naukowej. Studiował geologię tzw. Lądu Angary, dokonując obserwacji meteorologicznych za pomocą przyrządów własnego pomysłu[2].

Z trudnej sytuacji wybawił go w 1866 r. Fryderyk Schmidt, poznany jeszcze w Dorpacie. Nabył on zgromadzone przez Czekanowskiego zbiory oraz zamawiał dalsze, zaopatrywał go także w książki. Dwa lata później uzyskał u władz zwolnienie Czekanowskiego z prac przymusowych i przeniesienie go do Irkucka zaczął działać w Syberyjskim Oddziale Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, m.in. prowadząc badania w południowej części guberni irkuckiej (1869–71). W 1871 razem z Wiktorem Godlewskim oraz Benedyktem Dybowskim dokonał badań północnej części jeziora Chubsuguł w Mongolii. Badał również tereny górnego biegu Dolnej Tunguzki i notował spostrzeżenia z wyprawy przez Oleniok. Napisał pierwsze wiarygodne dane o geologii rejonu Dolnej Tunguzki (1873), południowego biegu Leny oraz rejonu Oleniok (1874–1875). Nad Dolną Tunguzką odkrył pokłady węgla i grafitu.

W 1876 pozwolono mu przyjechać do Petersburga, gdzie rozpoczął prace związane z opracowaniem zebranych materiałów geograficznych, geologicznych i paleontologicznych. Zbiory botaniczne i zoologiczne zebrane przez Czekanowskiego zostały opisane przez szereg innych uczonych. Swoje obserwacje z wszystkich wypraw zawarł w wielu publikacjach, które jednak nie są w pełni znane w Polsce. Poza działalnością pisarską zajmował się również kolekcjonowaniem skamieniałości roślin i owadów.

Zmarł 18 października?/30 października 1876[6] r. w wyniku zatrucia amoniakiem[7][4][8], być może w wyniku zatrucia wewnętrznego z powodu niewydolności nerek[2][9], być może z powodu wypadku[7] przy preparowaniu zbiorów[10] lub – jak się twierdzi – najczęściej w wyniku samobójstwa[6] spowodowanego prawdopodobnie postępującą chorobą nerwową i depresją[11], a być może oskarżeniami o defraudację pieniędzy na kolejną wyprawę[7]. Wersję o celowym zażyciu amoniaku w celach samobójczych podważa Zbigniew Wójcik, twierdząc, że uczony miał dostęp do znacznie skuteczniejszych trucizn[9].

Odznaczenia[edytuj | edytuj kod]

Za swoje badania otrzymał m.in. złoty medal Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego (1870), złoty medal Międzynarodowego Kongresu Geograficznego w Paryżu[12].

Prace[edytuj | edytuj kod]

  • Badania geologiczne guberni irkuckiej (1874);
  • Dziennik ekspedycji po rzekach Dolna Tunguska, Oleniok i Lena w 1873–1875 (1896).

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

Znaczek pocztowy przedstawiający Aleksandra Czekanowskiego

Jego imieniem nazwano pasmo górskie na Syberii między rzekami Leną i Oleniok – Góry Czekanowskiego, szczyt nad Bajkałem, osiedle typu miejskiego (do r. 1963 Anzebi[13], obecnie mikrorejon Bracka), ulice w Częstochowie (Północ[14]), Gliwicach (Żerniki[15]), Lublinie (dzielnica Wrotków)[16], Pruszczu Gdańskim[17] oraz w Zielonej Górze (Jędrzychów, Osiedle Uczonych[18]), a niegdyś także w Łodzi[19].

Nazewnictwo gatunków[edytuj | edytuj kod]

Na jego cześć nazwano rodzaj wymarłych roślin okresu jurajskiego – Czekanowskia[20] (klasa miłorzębowych), rodzaj środkowotriasowego amonita Czekanowskites, znanego z Syberii[20][21] oraz wczesnotriasowego amonita Prosphingites czekanowskii[20][22].

Do innych wymarłych taksonów nazwanych nazwiskiem Czekanowskiego należą[20]:

  • Agnostus czekanowskii Schmidt, 1886 – środkowokambryjski trylobit, Syberia północna.
  • Triangulaspis czekanowskii (Toll, 1899) – dolnokambryjski trylobit, Syberia wschodnia.
  • Angarocanis czekanowskii (Schmidt, 1886) – sylurski wielkorak, Syberia.
  • Primitia czekanowskii Schmidt, 1886 – sylurski małżoraczek, Syberia.
  • Modiola czekanowskii Lahusen, 1886 – środkowojurajski małż, Syberia.
  • Oxytoma czekanowskii Teller, 1886 – późnotriasowy małż, Rosja północna .
  • Bellerophon czekanowskii Schmidt, 1858 – wczesnoordowicki ślimak, południowe wybrzeże Zatoki Fińskiej.
  • Epiczekanowskites Popow, 1961 – środkowotriasowy amonit, Rosja.
  • Polyptychites tshekanovskii Pavlow, 1914 – wczesnokredowy amonit, wschodnia Syberia.
  • Palaeniscinotus czekanowskii Rohon, 1890 – wczesnokredowa ryba, Syberia.
  • Sorocaulus szekanowskii (Schmalhausen, 1879) – permski skrzyp, Syberia.
  • Asplenium czekanowskii Schmalhausen, 1879 – permski paprotnik, Syberia

Jego nazwiskiem nazwano także współczesne rośliny i zwierzęta:

Filatelistyka[edytuj | edytuj kod]

Poczta Polska wyemitowała 3 września 1976 r. znaczek pocztowy upamiętniający podróżnika, o nominale 1,50 zł. Wydrukowano 10 665 000 sztuk, techniką rotograwiury, na papierze kredowanym. Autorem projektu znaczka był Tadeusz Michaluk. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 roku[28].

Drugi znaczek Poczty Polskiej poświęcony osobie Czekanowskiego wyemitowany został 23 maja 2022 roku, o nominale 3,60 zł. Wydrukowano 120 000 sztuk, technika rotograwiury, na papierze fluorescencyjnym. Autorem projektu znaczka był Jarosław Ochendzan[29].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Stanisław Zieliński, Mały słownik pionierów polskich kolonialnych i morskich : podróżnicy, odkrywcy, zdobywcy, badacze, eksploratorzy, emigranci - pamiętnikarze, działacze i pisarze migracyjni, Warszawa: Inst. Wyd. Ligi Morskiej i Kolonialnej, 1933, s. 68.
  2. ↑ a b c d Mariusz Kulik (oprac.): Aleksander Czekanowski - odkrywca trapów syberyjskich. Instytut De Republica. [dostęp 2023-09-17].
  3. ↑ Wójcik Zbigniew: Czekanowski Aleksander Piotr. gigancinauki.pl. [dostęp 2023-09-17].
  4. ↑ a b Aleksander Czekanowski. historia.wspolnotapolska.org.pl. [dostęp 2023-09-17].
  5. ↑ Racki ↓, s. 791.
  6. ↑ a b Racki ↓, s. 793.
  7. ↑ a b c Aleksander Czekanowski. Kartograf Syberii. polskieradio.pl, 2021-10-30. [dostęp 2023-09-17].
  8. ↑ Marta Panas-Goworska, Andrzej Goworski: Aleksander Czekanowski - legenda Syberii. onet.pl, 2020-07-07. [dostęp 2023-09-17].
  9. ↑ a b Wójcik 1982 ↓, s. 192.
  10. ↑ Agnieszka Marianowicz-Szczygieł: Naukowy „podbój” Syberii przez Polaków. nkvd.tomsk.ru. [dostęp 2023-09-17].
  11. ↑ Halina Urban: Aleksander Piotr Czekanowski. pgi.gov.pl/muzeum. [dostęp 2023-09-17].
  12. ↑ Racki ↓, s. 792–793.
  13. ↑ Bolesław Kuźmiński: Polskie nazwy na mapie świata. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1967, s. 36.
  14. ↑ Wykaz ulic w podziale na dzielnice. bip.czestochowa.pl. [dostęp 2023-09-17].
  15. ↑ Ulica Aleksandra Czekanowskiego - Gliwice. mapa.livecity.pl. [dostęp 2023-09-17].
  16. ↑ Uchwała Nr 488/XXXI/2000 z dnia 29 grudnia 2000 nadania nazw ulicom położonym w granicach administracyjnych miasta Lublina. bip.lublin.eu, 2000-12-29. [dostęp 2023-09-17].
  17. ↑ Pruszcz Gdański, Czekanowskiego Aleksandra, Ulica. mapa.targeo.pl. [dostęp 2023-09-17].
  18. ↑ Ulica Czekanowskiego Aleksandra. fotopolska.eu. [dostęp 2023-09-17].
  19. ↑ Danuta Bieńkowska, Elżbieta Umińska-Tytoń: Słownik nazewnictwa miejskiego Łodzi (opracowanie autorskie) – C. log.lodz.pl. [dostęp 2023-09-17].
  20. ↑ a b c d Крымгольц Г.Я., Крымгольц Н.Г., 2000: Имена отечественных геологов в палеонтологических названиях. Санкт-Петербург, Российская Академия Наук, Палеонтологическое общество при РАН, str. 123-124.
  21. ↑ Paleobiology Database
  22. ↑ Paleobiology Database
  23. ↑ Oxytropis czekanowskii - ILDIS LegumeWeb
  24. ↑ Explore SaxBase: Saxifraga czekanowskii [online], www.saxifraga.org [dostęp 2017-11-21].
  25. ↑ Phoxinus czekanowskii, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2021-04-03] (ang.).
  26. ↑ J. Freyhof, M. Kottelat, Rhynchocypris czekanowskii, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2017-11-21] (ang.).
  27. ↑ The World of Copepods - Tropodiaptomus czekanowskii (Grochmalicki, 1913) [online], www.marinespecies.org [dostęp 2017-11-21].
  28. ↑ Marek Jedziniak: 100. rocznica śmierci A. Czekanowskiego. www.kzp.pl. [dostęp 2023-05-21]. (pol.).
  29. ↑ Marek Jedziniak: Polacy na Syberii. www.kzp.pl. [dostęp 2023-05-21]. (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Aleksander_Czekanowski&oldid=72651746”