Żydowska Gmina Wyznaniowa w Jordanowie

Żydowska Gmina Wyznaniowa w Jordanowie – wspólnota religijna skupiająca Żydów w Jordanowie. Przestała istnieć w czasie II wojny światowej.

Historia jordanowskiej gminy do II wojny światowej[edytuj | edytuj kod]

Historia Żydów jordanowskich zaczęła się prawdopodobnie w XVIII wieku, ale aż do lat 70. przybywali tu oni raczej okazjonalnie, przyciągani możliwością handlu na lokalnym rynku. Dopiero plany kolonizacji Galicji, mające doprowadzić do rozwoju gospodarczego i germanizacji tego obszaru, np. poprzez sprowadzanie osadników niemieckich, spowodowały także szerszy napływ do miasta ludności izraelickiej. Jordanów położony na ruchliwych szlakach kupieckich, wiodących z Krakowa na Orawę i Węgry, już od XVI wieku znany był z jarmarków, na których sprzedawano m.in. sól, bydło i płótno. W tej działalności swój udział zaznaczać zaczęli również Żydzi, którzy stopniowo zaczęli osiedlać się w okolicach miasta.

Gmina posiadała niezbędną do funkcjonowania infrastrukturę, a więc własny cmentarz, synagogę i łaźnię rytualną. W 1887 wybrano na urząd rabina Izraela Schreibera – kupca pochodzącego z Sanoka. ogólna liczba ludności Jordanowa w 1921 wynosiła 1486 osób (669 mężczyzn, 817 kobiet), w tym ludności żydowskiej – 238 osób, co stanowiło 16% populacji miasta. Mimo iż Jordanów, będący w grupie trzech, pobliskich miast (Maków Podhalański i Rabka) posiadał największy udział procentowy ludności żydowskiej (w roku 1921 było to 16% populacji, to w województwie krakowskim znajdował się w najszerzej reprezentowanej grupie o najniższym odsetku mieszkańców wyznania mojżeszowego, nieprzekraczającego ¼ ogółu mieszkańców. W oparciu o zachowaną dokumentację, wiemy, że liczba Żydów, zamieszkujących teren miasta przed wojną wynosiła 354 osoby.

W przeważającej większości Żydzi żyli dość skromnie, byli też i tacy, którzy z czasem wypracowali bardzo mocne podstawy bytu. Księga Adresowa Polski (wraz z w.m. Gdańskiem) dla Handlu, Przemysłu, Rzemiosła i Rolnictwa z roku 1928 wyszczególnia na terenie miasta najważniejsze usługi świadczone dla ludności. Obok polskich dominują nazwiska żydowskie. W wymiarze ekonomicznym wielu przedsiębiorców należało do elity finansowej miasta. Od roku 1921 działało w Jordanowie Stowarzyszenie Kupców (Żydzi i katolicy).

Do najważniejszych dokumentów izraelickiej gminy wyznaniowej w Jordanowie, należy statut gminy. Wszedł on w życie, po zatwierdzeniu przez władze krajowe w 1897 roku. Składa się z XV rozdziałów: I. O okręgu, zadaniu i członkach gminy wyznaniowej. II. O organach reprezentujących i zarządzających gminy wyznaniowej. III. Zwierzchność wyznaniowa. IV. O przełożonym gminy wyznaniowej. V. O wydziałach. VI. O funkcjonariuszach gminy wyznaniowej, ich mianowaniu, prawach i obowiązkach. VII. O prawach i obowiązkach członków gminy wyznaniowej. VIII. O prawie wyborczym, obieralności i postępowaniu przy wyborach. IX. O udzieleniu kierownictwa i nadzorowaniu nauki religii. X. O wyznaniowych zakładach, fundacjach, stowarzyszeniach, o publicznych i prywatnych domach modlitwy, o zebraniach w celach nabożeństwa i obchodów rytualnych. XI. O gospodarstwie gminy wyznaniowej i świadczeniach członków gminy na cele wyznaniowe. XII. O załatwieniu sporów powstałych ze związku gminy wyznaniowej. XIII. O postępowaniu przy zmianie statutów. XIV. O prawie nadzoru państwa i wpływie jego na sprawy gminy wyznaniowej. XV. Przepisy przejściowe.

Pierwszym rabinem jordanowskiej gminy wyznaniowej był Israel Schreiber, urodzony 3 czerwca 1855 w Nowym Sączu. Syn Herzla i Ratzy Schreiberów. Był kupcem w Sanoku i Wiśniczu. Ożenił się z Hindą Nebenzahl, córką Barucha i Itty Nebenzahlów, prominentnych kupców z Wiśnicza, spowinowaconych ze sławną w Małopolsce dynastią cadyków z rodu Halberstamów (zob. Salomon Joachim Halberstam). Izrael Schreiber sprawował urząd rabina do dnia swej śmierci 25 stycznia 1929.

II wojna światowa[edytuj | edytuj kod]

Organizowaniem życia społeczności żydowskiej na terenie Jordanowa, podobnie jak we wszystkich innych miejscowościach, kierowała, pod nadzorem okupanta, Rada Starszych (Judenrat), której przewodniczącym był Erwin Kögel. Niestety, dokumentacja, obrazująca zmagania Rady z wciąż pogarszającą się sytuacją wojennej rzeczywistości najprawdopodobniej zaginęła w całości. O jej działalności, w sposób szczątkowy informują źródła pośrednie, w tym także dość obszerna korespondencja jordanowskiej Delegatury z Prezydium Żydowskiej Samopomocy Społecznej w Krakowie. Delegatura ŻSS w Jordanowie rozpoczęła swą oficjalną działalność 15 czerwca 1941. Do tego czasu opiekę nad miejscową ludnością, a także nad znajdującymi się na terenie Jordanowa wysiedleńcami z Kraju Warty sprawowała Rada Żydowska. Pierwsza wzmianka na temat organizowania kuchni ludowej pochodzi z listopada 1940 r. Rada Żydowska przewidywała wówczas jej otwarcie najpóźniej na dzień 1 grudnia tego roku, o czym informowała Prezydium ŻSS w Krakowie. Korespondencja między Delegaturą ŻSS w Jordanowie a Prezydium ŻSS w Krakowie obejmuje okres od 24 listopada 1940 do 25 sierpnia 1942. Znamienna jest data końcowa – zaledwie cztery dni przed masową eksterminacją społeczności żydowskiej z terenu Jordanowa i okolic. W odręcznie pisanym liście zwrócono się do Prezydium o informację w sprawie przydziału 20 par butów, za które Delegatura wysłała wcześniej zaliczkę. Proszono o wyjaśnienie zwłoki w ich przysłaniu zaznaczając, że buty są bardzo potrzebne dla podopiecznych.

29 sierpnia 1942 Niemcy dokonali masakry jordanowskich Żydów, rozstrzeliwując ok. 70 osób. Reszta zapędzona została pieszo do Makowa Podhalańskiego, a stamtąd do obozu zagłady w Bełżcu. Powszechnie znanym i znienawidzonym oprawcą Żydów był polski policjant – Emil Wilczek. Armia Krajowa wydała na niego wyrok śmierci. Wilczek zmarł w wyniku ran postrzałowych w szpitalu w Rabce, 30 października 1944.

Ostatni rabin, Elkune Zoberman przeżył wojnę, uciekając w 1939 r. do Lwowa. Jednak sowieci zesłali go do Kazachstanu a potem na Syberię. Udało mu się wrócić i przez kilka lat sprawował urząd jednego z trzech rabinów w Wałbrzychu. Wkrótce wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie został naturalizowany i założył nową rodzinę (pierwsza żona, Miriam zmarła w Kazachstanie). Zmarł tragicznie w 1959 r.^[1]

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

• Losy jordanowskiej gminy żydowskiej przedstawione zostały w książce Grzegorza Miśkiewicza, „Życie i Zagłada Izraelickiej Gminy Wyznaniowej w Jordanowie”^[2].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]