Żołynia
| wieś | |
 Centrum Żołyni z dworcem autobusowym | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2021) | 5230[2] |
| Strefa numeracyjna | 17 |
| Kod pocztowy | 37-110[3] |
| Tablice rejestracyjne | RLA |
| SIMC | 0667750[4] |
Położenie na mapie gminy Żołynia  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |
Położenie na mapie powiatu łańcuckiego  | |
 50°09′42″N 22°18′28″E/50,161667 22,307778[1] | |
| Strona internetowa | |
Żołynia (niem. Schelling)[5] – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie łańcuckim, w gminie Żołynia; siedziba gminy Żołynia[6][4]. Przy drodze wojewódzkiej 877 Łańcut–Leżajsk.
Przyroda[edytuj | edytuj kod]
W Żołyni, przy drodze do Białobrzegów, rośnie najgrubsza w Polsce sosna zwyczajna o pojedynczym pniu. To monumentalne drzewo ma pień o obwodzie 442 cm (w 2016)[7], wysokość – 14,5 m (w 2013)[8]. Z drzewem wiąże się legenda, jakoby pod sosną wypoczywał Król Jan III Sobieski (sosna jest prawdopodobnie znacznie młodsza, szacuje się jej wiek na 250 lat)[potrzebny przypis].
Części wsi[edytuj | edytuj kod]
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0667767 | Bikówka | część wsi |
| 0667840 | Gajówka | przysiółek |
| 0667773 | Jagielnie | część wsi |
| 0667780 | Kmiecie | część wsi |
| 0667796 | Miasto | część wsi |
| 0667804 | Raki | część wsi |
| 0667885 | Zagóra | przysiółek |
| 0667810 | Zakącie | część wsi |
| 0667827 | Żołynia Dolna | część wsi |
| 0667833 | Żołynia Górna | część wsi |
Integralną częścią miejscowości były również Kopanie Żołyńskie, które w 2023 r. uzyskały status wsi[9].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Początki[edytuj | edytuj kod]
Wieś, położona w powiecie przemyskim. Chociaż Żołynia jest wsią starą została lokowana dopiero w drugiej połowie XVI wieku. Twierdził tak Fryderyk Alembek który w 1638 roku w czasie wizytacji żołyńskiej parafii założonej w 1622 roku zapisał: ''ta świątynia była fundowana niewiele później od lokacji wsi"[10][11]. To zdanie podzielał również Oskar Kolberg pisząc o tym że Żołynię założyli Niemcy sprowadzeni przez Stadnickiego (sprowadzeni około roku 1590)[12] lub Krzysztofa Pileckiego (sprowadzeni około roku 1550). Około 1550 roku w Żołyni istniał zbór luterański który w 1586 roku kiedy to Żołynię przejęli Stadniccy przeszedł w ręce kalwińskie. W 1621 roku w dzień Piotra i Pawła w zbór trafił piorun na fundamentach zboru wybudowano kościół i od 1622 roku Żołynia jest Katolicka[13]. Była własnością Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, została spustoszona w czasie najazdu tatarskiego w 1672 roku[14].
W XIX wieku obszar Galicji podzielono na gminy katastralne[15]. Powstała wtedy gmina katastralna Żołynia o obszarze 3468 ha[16], na obszarze której utworzono dwie odrębne gminy polityczne (jednostkowe): Żołynia Miasteczko i Żołynia Wieś oraz obszar dworski Żołynia Wieś[16].
Podział na części miejską i wiejską[edytuj | edytuj kod]
Żołynia Miasteczko
Przed 1713 rokiem[17] w centralnej części Żołyni lokowano miasto[18], które pod zaborem austriackim przekształcono w miasteczko (1784)[19].
W połowie XIX wieku powstała polityczna gmina jednostkowa Żołynia Miasteczko, licząca w 1900 roku 1711 mieszkańców, w tym 138 wojskowych (1573 mieszkańców bez wojska[20]. Obszar ten odpowiada terytorialnie współczesnej części wsi o nazwie Miasto (SIMC 0667796 w TERYT)[4] w rejonie żołyńskiego rynku[21].
Po przejściu pod administrację polską po I wojnie światowej, gmina Żołynia Miasteczko należała do powiatu łańcuckiego w województwie lwowskim. W 1921 roku liczyła 954 mieszkańców[22].
Żołynia Wieś
Po otrzymaniu przez Żołynię praw miejskich, zewętrzne obszary Żołyni utrzymały status wiejski; określano je początkowo Żołynią Dolną i Żołynią Górną[23].
W połowie XIX wieku na obszarze tym powstała polityczna gmina jednostkowa Żołynia Wieś, licząca w 1900 roku 4526 mieszkańców[20]. Obejmowała trzy miejscowości: Bikówka (147 mieszkańców, 29 ha), Kopanie (354 mieszkańców, 68 ha) i Żołynia Wieś (4025 mieszkańców, 748 ha)[24]. Obszar dworski Żołynia Wieś obejmował 423 ha i zamieszkiwało go 17 osób[25].
Po przejściu pod administrację polską po I wojnie światowej, zniesiono obszar dworski Żołynia Wieś, łącząc go z gminą wiejską Żołynia Wieś[26]. Gmina Żołynia Wieś należała do powiatu łańcuckiego w województwie lwowskim. W 1921 roku liczyła 3973 mieszkańców[27].
Połączenie gmin w 1928 i dalsze losy[edytuj | edytuj kod]
1 kwietnia 1928 gminy Żołynia Miasto (Miasteczko) i Żołynia Wieś połączono w jedną (jednostkową) gminę wiejską o nazwie Żołynia[28].
1 sierpnia 1934 w związku z reformą administracyjną zniesiono gminy jednostkowe, zastępując je (dużymi) gminami zbiorowymi. Gmina jednostkowa Żołynia weszła w skład nowo utworzonej zbiorowej gminy Żołynia (obejmującej także Brzózę Stadnicką, Rakszawę i Smolarzyny), której została siedzibą[29]. Równocześnie, według założeń reformy, Żołynia utraciła status miasteczka[19]. 17 września 1934 Żołynia otrzymała status gromady (sołectwa) – obejmującej miejscowości Żołynia, Bikówka, Kopanie i Podlesie – w granicach gminy zbiorowej Żołynia[30].
W nocy 24 na 25 kwietnia 1943 r. doszło do największej akcji bojowej Armii Krajowej obwodu łańcuckiego, tj. odbicia więźniów z aresztu w Żołyni. 4 czerwca 1943 roku Niemcy przeprowadzili pacyfikację, podczas której zamordowano 14 osób. 16 sierpnia 1943 roku oddział Gwardii Ludowej „Iskra” pod dowództwem Jana Paducha ps. „Janek” opanował miejscowość. Zniszczono urząd gminny i pocztowy, mleczarnię i rozpędzono komisję przygotowującą listy mieszkańców do deportacji[31]. Od października 1944 w Żołyni stacjonowała część kompanii AK o kryptonimie OP-26 Zgrupowania Warta. Broniła ona ludność polską przez atakami nacjonalistów ukraińskich z UPA. Jej dowódca, por. Józef Biss został aresztowany 29 maja 1945 r. przez NKWD[32]. Po wojnie wieś została odznaczona Krzyżem Grunwaldu w dowód uznania za postawę w czasie okupacji[33].
Po II wojnie światowej Żołynia stanowiła jedną z czterech gromad (sołectw) gminy Żołynia w powiecie łańcuckim w nowo utworzonym województwie rzeszowskim[34]. Jesienią 1954, w związku z reformą administracyjną kraju znoszącą gminy, Żołynia ze Smolarzynami i przysiółkiem Zakącie (z dotychczasowej gromady Gwizdów ze zniesionej gminy Giedlarowa) utworzyły gromadę Żołynia[35]. Gromada ta przetrwała do końca 1972 roku[36]. 1 stycznia 1973 Żołynia została siedzibą reaktywowanej gminy Żołynia w powiecie łańcuckim[37].
W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa rzeszowskiego.
Znane osoby z Żołyni[edytuj | edytuj kod]
- Władysław Cieśla (1898–1974) – Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata
- Franciszek Frączek (1908–2006) – polski malarz i grafik
- Tomasz Garlicki – polski nauczyciel[38], długoletni dyrektor Gimnazjum w Złoczowie[39]
- Bonawentura Szeleszczyński (1801–1876) – ziemianin, współwłaściciel Rakszawy, powstaniec styczniowy, polityk demokratyczny, poseł do Sejmu Ustawodawczego w Kromieryżu, na Sejm Krajowy Galicji oraz do austriackiej Rady Państwa.
- Rufin Franciszek Janusz (1912–2002) – polski duchowny katolicki, bernardyn, kapelan Armii Krajowej w stopniu kapitana
- ks. Tadeusz Mach – urodzony w Żołyni[40],
- ks. Józef Lach – święcenia kapłańskie w 1938 r. Pierwszą jego placówka była Żołynia, gdzie był w AK i gdzie się ukrywał. Po wojnie w par. Gajków, później przez 30 lat proboszcz w Świebodzicach.
- Józef Bosak – muzyk ludowy[41]
- ks. Stanisław Pawul (1942–2019) – prezbiter, absolwent LO w Żołynii (1959).
- Leon Leja (1913–1997) – pedagog, profesor Uniwersytetu im Adama Mickiewicza w Poznaniu
- Władysław Młynek – poeta, autor między innymi utworu „Opis Żołyni” z 1905.
- Donata Dąbrowska (1923–2015) – chemiczka. Opracowała receptury leków i technologie ich produkcji, m.in. Aviomarin i syrop Guajazyl.
- Stanisław Grocholski – (1860–1932) – malarz, grafik i ilustrator.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 163953
- ↑ Wieś Żołynia w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-03-01], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1623 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b c d TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
- ↑ Żołynia. Wirtualny Sztetl.
- ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części. „Dziennik Ustaw”. Nr 29, poz. 200, s. 1867, 2013-02-15. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. [dostęp 2014-03-09].
- ↑ Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych (RPDP): Sosna Jana Sobieskiego. [dostęp 2016-04-16]. (pol.).
- ↑ Krzysztof Borkowski, Robert Tomusiak, Paweł Zarzyński. Drzewa Polski. 2016. s. 92.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 22 grudnia 2023 r. w sprawie ustalenia, zmiany i zniesienia urzędowych nazw i rodzajów niektórych miejscowości oraz obiektów fizjograficznych. (Dz.U. z 2023 r. poz. 2799)
- ↑ oryginalny zapis ''Notabile de hac Ecclesia: olim eo loci multam fuisse: gua et villa non est antigua fundations"
- ↑ AAP, sygnatura 1987 strona 39
- ↑ Oskar Kolberg dotarł do Żołyni, artykuł 3415 - Aktualności - WIADOMOŚCI - Urząd Gminy Żołynia (zolynia.pl)
- ↑ Zbigniew Trześniowski, Diabły łańcuccy i diablęta… Stanisław Stadnicki, jego synowie i inni w legendzie i prawdzie.
- ↑ Andrzej Gliwa, Wykaz zniszczeń we wsiach i miastach ziemi przemyskiej po najeździe tatarskim z 1672 roku (cz. I), w: Prace Historyczno-Archiwalne, Tom 13 (2003), Rzeszów 2003, s. 183.
- ↑ Ostafin, K., Troll, M., Ślusarek, K., Smaliychuk, A., Miklar, A., Gwosdz, K., ... & Kaim, D. (2023). Unlocking archival censuses for spatial analysis: An historical dataset of the administrative units of Galicia 1857–1910. Historical Methods: A Journal of Quantitative and Interdisciplinary History, 1-16.
- ↑ a b Skorowidz gminny Galicyi : opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dn. 31.12.1900
- ↑ in Villani Zolina [online], invillazolina-historiazolyni.my.canva.site [dostęp 2024-03-07].
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 88–89.
- ↑ a b Dymitrow, M. (2015). The concept of urbanity in light of the municipal reform in interwar Poland / Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej, [In Krzysztofik, R., & Dymitrow, M. (Eds.), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy. Gothenburg: University of Gothenburg, pp. 61–63 / 65–115.]
- ↑ a b Skorowidz gminny Galicji : opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dnia 31 grudnia 1900, Wiedeń: C.K. Centralna Komisja Statystyczna, 1907, s. 387.
- ↑ Miasto w Geoportalu
- ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej : opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 13. Województwo lwowskie
- ↑ SgKP
- ↑ Skorowidz gminny Galicji : opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dnia 31 grudnia 1900, Wiedeń: C.K. Centralna Komisja Statystyczna, 1907, s. 388.
- ↑ Skorowidz gminny Galicji : opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dnia 31 grudnia 1900, Wiedeń: C.K. Centralna Komisja Statystyczna, 1907, s. 389.
- ↑ Dz.U. z 1919 r. nr 67, poz. 404
- ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej : opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 13. Województwo lwowskie
- ↑ Dz.U. z 1928 r. nr 28, poz. 262
- ↑ Dz.U. z 1934 r. nr 68, poz. 597
- ↑ Lwowski Dziennik Wojewódzki. 1934, nr 19, poz. 104
- ↑ Józef Bolesław Gargas „Oddziały Gwardii Ludowej i Armii Ludowej 1942–1945” Wydawnictwo MON 1971, s. 357.
- ↑ Wyciślak J.L., Józef Biss – Historia polskiego żołnierza [online], www.2wojna.pl [dostęp 2023-06-08].
- ↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945”, Sport i Turystyka 1988, s. 631. ISBN 83-217-2709-3.
- ↑ Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1.VII 1952 r., PRL, GUS, Warszawa
- ↑ Uchwała Nr 27/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r. w sprawie podziału na nowe gromady powiatu łańcuckiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 18 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 30 listopada 1954 r., Nr. 11, Poz. 41)
- ↑ Wykaz miast, osiedli i gromad: stan z dn. 1 I 1971 r., Cz. 1. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny – Biuro Spisów, 1971.
- ↑ Uchwała Nr XVIII/56/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 4 grudnia 1972 r. w sprawie utworzenia gmin w województwie rzeszowskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 grudnia 1972 r., Nr 16, Poz. 196)
- ↑ Henryk Kopia: Spis nauczycieli szkół średnich w Galicyi oraz polskiego gimnazyum w Cieszynie. Lwów: Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych, 1909, s. 3.
- ↑ Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego Gimnazjum im. Króla Jana Sobieskiego w Złoczowie za rok szkolny 1920/21. Złoczów, 1921, s. 10.
- ↑ Strona diecezji sandomierskiej. [dostęp 2016-03-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
- ↑ 65-lecie pracy twórczej Józefa Bosaka.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Żołynia, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 829.
- Siedziba gminy: Żołynia
| Wsie | |
|---|---|
| Osada | |
| Części wsi |
|
| Przysiółki wsi |
