Historische zetelverdeling Tweede Kamer

Historische zetelverdeling Tweede Kamer geeft een historisch overzicht van de ontwikkeling van de samenstelling van de Tweede Kamer der Staten-Generaal in Nederland.^[1]

Voorlopers[bewerken | brontekst bewerken]

In 1798 werd vastgesteld dat elk jaar een derde van de Leden van het Vertegenwoordigend Lichaam (dat beschouwd kan worden als een voorloper van de Tweede Kamer) aftrad en werd vervangen door een gelijk aantal nieuwe leden. De grootte van het Vertegenwoordigend Lichaam hing af van het aantal inwoners: voor elke 20.000 inwoners was er één vertegenwoordiger.

De zittingsperiode bleef in 1801, na de instelling van een Wetgevend Lichaam, hetzelfde. De grootte werd vastgesteld op 35. In 1806 werd besloten dat elk jaar een vijfde deel van het Wetgevend Lichaam werd vervangen, en de grootte werd verminderd tot 19, waarbij werd vastgesteld hoeveel leden elk departement had.

Van 1810 tot 1813 vormden de Nederlanden een integraal onderdeel van het Franse Keizerrijk, met een verdeling in departementen die hun vertegenwoordigers kozen in de Nationale Vergadering en de Senaat.^[2]

1814-1815[bewerken | brontekst bewerken]

De Staten-Generaal, met de tot op heden van kracht zijnde splitsing in een Eerste Kamer en een Tweede Kamer, vormt sinds 1814 het Nederlandse parlement. De grootte werd vastgesteld op 55 leden, waarvan elk jaar een derde deel aftredend was.

1815-1848[bewerken | brontekst bewerken]

Na de instelling in 1815 van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden werd bij de Grondwet van 1815 een tweekamerstelsel ingevoerd; sindsdien bestaat de Staten-Generaal uit een Eerste Kamer en een Tweede Kamer. Het aantal leden van de Tweede Kamer werd vastgesteld op 110. De zittingsduur van de leden werd vastgesteld op drie jaar; elk jaar was een derde van het aantal leden aftredend.^[3]^[4]

De 110 leden werden benoemd door de Staten der Provinciën; elke provincie had een vast aantal leden. De zetelverdeling per provincie was als volgt: Antwerpen 5, Drenthe 1, Friesland 5, Gelderland 6, Groningen 4, Henegouwen 8, Holland 22, Limburg 4, Luik 6, Luxemburg 4, Namen 2, Noord-Brabant 7, Oost-Vlaanderen 10, Overijssel 4, Utrecht 3, West-Vlaanderen 8, Zeeland 3 en Zuid-Brabant 8.

In 1830 scheidden de zuidelijke provincies (Antwerpen, Henegouwen, Limburg, Luxemburg, Luik, Namen, Oost-Vlaanderen, West-Vlaanderen en Zuid-Brabant) zich af als België.^[5] Deze provincies (inclusief het in Nederland gebleven deel van Limburg) waren daardoor niet meer vertegenwoordigd in de Tweede Kamer zodat er in de praktijk 55 leden waren.

In 1840 werd de Grondwet aangepast nadat de scheiding tussen Nederland en België definitief was geworden. Er kwamen drie zetels voor de nieuwe provincie Limburg (het oostelijke deel van de eerdere provincie), zodat het aantal leden werd vastgesteld op 58.^[6]^[7] Tevens werd de provincie Holland gesplitst in Noord-Holland en Zuid-Holland; Noord-Holland kreeg 10 zetels in de Tweede Kamer en Zuid-Holland 12.

1848-1888[bewerken | brontekst bewerken]

In 1848 werd de Grondwet gewijzigd.^[7] De leden van de Tweede Kamer werden nu rechtstreeks gekozen door de kiesgerechtigde bevolking. Tevens werden kiesdistricten ingesteld; een Kieswet, die in 1850 in werking trad, regelde voortaan de details.

In afwachting van deze Kieswet bevatte de Grondwet een voorlopig kiesreglement, zodat de eerste directe verkiezingen al in november 1848 konden plaatsvinden.

In 1848 werd Nederland verdeeld in 68 enkelvoudige kiesdistricten.^[8] In de Kieswet van 1850^[9] werd deze indeling herzien; het meervoudige kiesdistrict werd de norm. De meeste districten vaardigden twee Kamerleden af. Elk lid had vier jaar zitting, en elke twee jaar was de helft van het aantal leden aftredend; voor de vrijgevallen zetels werden dan periodieke verkiezingen gehouden.^[4] Het aantal leden werd vastgesteld op 1 per 45.000 inwoners.^[3] Daarom moesten indeling en aantal van de kiesdistricten door de bevolkingsgroei regelmatig bijgesteld worden.^[6] Het aantal districten en het aantal Kamerleden ontwikkelde zich als volgt:

periode	Kamerleden per district							totaal aantal districten	aantal Kamerleden
periode	1	2	3	4	5	6	7	totaal aantal districten	aantal Kamerleden
1848-1850	68							68	68
1850-1858^[10]	11	26			1			38	68
^[10]1859-1864	9	27	1			1		38	72
1864-1869	8	29	1			1		39	75
1869-1878	8	30	2			1		41	80
1878-1888	8	32	1	1			1	43	86

Algemene verkiezingen wegens ontbinding van de Tweede Kamer (waarbij in alle kiesdistricten verkiezingen gehouden werden) vonden plaats in 1848, 1850, 1853, 1866, 1868, 1884, 1886 en 1887.

Tussentijdse verkiezingen wegens uitbreiding van het aantal afgevaardigde Kamerleden vonden (in de daarbij betrokken kiesdistricten) plaats in 1859, 1864, 1869 en 1878. Een wijziging van de gemeentelijke indeling van een kiesdistrict resulteerde niet in een tussentijdse verkiezing; zij werd effectief bij de eerstvolgende periodieke verkiezing na deze herindeling.

In het laatste kwart van de negentiende eeuw kwam langzamerhand de vorming van politieke partijen op gang.

Groepering^[11]	1848	1850	1852	1853	1854	1856	1858	1860	1862	1864	1866 (I)	1866 (II)	1868
thorbeckianen	20	22	26	14	18	21	24	25	23	23	23	17	19
liberalen	19	18	17	9	10	8	8	15	19	22	21	21	20
conservatief-liberalen	9	7	7	4	3	4	4	3	4	4	3	3	3
gematigde liberalen	8	4	3	2	2	1	1		1	1	1	1
conservatief-katholieken	5	5	3	3	4	4	4	4	3	2	2	5	8
conservatieven	5	8	9	26	24	22	19	18	15	17	18	20	19
antirevolutionairen	1	3	3	7	4	5	5	4	4	3	3	4	3
separatisten	1
conservatief-protestanten		1		3	3	3	3	3	3	3	4	4	3
Totaal	68	68	68	68	68	68	68	72	72	75	75	75	75

Partij/groepering^[11]	1869	1871	1873	1875	1877	1879	1881	1883	1884	1886	1887
liberalen/Liberale Unie^[12]	27	31	^[13]41	42	48	39	36	30	35	47	47
thorbeckianen	19	15				39	36	30	35
kappeynianen						^[14]12	12	14	7
conservatieven	16	14	13	10	6	5	5	4	3	1
bahlmannianen^[15]	9	12	15	14	14	15	14	13	12	13	12
antirevolutionairen	4	3	6	11	9	12
Anti-Revolutionaire Partij^[16]							15	19	23	19	20
conservatief-protestanten	3	3	4
conservatief-liberalen	2	2	1	2	2	1	1	1
schaepmannianen^[17]				1	1	2	3	5	6	6	7
Totaal	80	80	80	80	80	86	86	86	86	86	86

1888-1918[bewerken | brontekst bewerken]

In 1887 werd de Grondwet gewijzigd; vanaf 1888 werden alle leden tegelijkertijd gekozen en had elk lid vier jaar zitting.^[4] De leden werden nog steeds gekozen in kiesdistricten, en het aantal leden werd gefixeerd op 100; de relatie met het aantal inwoners c.q. kiesgerechtigden werd derhalve losgelaten.^[3] Alle kiesdistricten behalve die in de grote steden vaardigden één Kamerlid af. De meervoudige kiesdistricten die resteerden (Amsterdam met negen afgevaardigden, Rotterdam met vijf, Den Haag met drie, Utrecht en Groningen met elk twee) werden in 1897 na een herziening van de Kieswet opgeheven en omgezet in enkelvoudige kiesdistricten.

periode	Kamerleden per district					totaal aantal districten	aantal Kamerleden
periode	1	2	3	5	9	totaal aantal districten	aantal Kamerleden
1888-1897	79	2	1	1	1	84	100
1897-1918	100					100	100

Partij/groepering^[11]	1888	1891	1894	1897	1901	1905	1909	1913	1917
Liberale Unie	45	53	38	36	18	24	20	21	21
Vrije Liberalen			19	13	8	10	4	10	10
Radicale Bond			2	2
VDB					9	11	9	7	8
ARP	27	20	7	16	23	15	23	11	11
Vrij AR			7	5	7
CH Kiezersbond				1	1
CHP						7
Friese Bond					1	1
CHU							12	9	9
bahlmannianen	19	20	21
schaepmannianen	7	5	4
katholieken				22	25
AB						25	25	25	25
conservatieven	1
SDB	1
SDAP				2	6	6	7	16	15
overig/onafh.		2	2	3	2	1		1	1
Totaal	100	100	100	100	100	100	100	100	100

Grijs: regeringspartij
Lichtgrijs: gedoogpartij
Vet: Partij minister-president

1918-1956[bewerken | brontekst bewerken]

In de Grondwet van 1917 werd het kiessysteem van districtenstelsel gewijzigd in evenredige vertegenwoordiging; dit was voor het eerst effectief bij de verkiezingen in 1918.^[3] Hoewel het kiessysteem nog steeds uitging van individueel gekozen leden, werd vanaf 1918 effectief het overgrote deel van de Tweede Kamerleden gekozen via de lijst van een politieke partij.

Partij	1918	1922	1925	1929	1933	1937	1946	1948	1952	1956
AB/RKSP	30	32	30	30	28	31
KVP							32	32	30	33
SDAP	22	20	24	24	22	23
VDB	5	5	7	7	6	6
PvdA							29	27	30	34
ARP	13	16	13	12	14	17	13	13	12	10
CHU	7	11	11	11	10	8	8	9	9	8
Liberale Unie	6
Vrije Liberalen	4
Economische Bond	3
Vrijheidsbond/LSP		10	9	8	7	4
PvdV							6
VVD								8	9	9
SDP/CPH/CPN	2	2	1	2^[18]	4	3	10	8	6	4
CDP	1
SP	1
Plattelandersbond	1	2	1	1	1
SGP		1	2	3	3	2	2	2	2	2
HGSP			1	1	1
RKVP/KDP			1		1
CDU					1	2
RSP/RSAP					1
NSB						4
Lijst Welter / KNP								1	2
overig/onafh.	5	1		1	1
Totaal	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100

1956-1998[bewerken | brontekst bewerken]

In 1956 werd het totaal aantal zetels uitgebreid van 100 naar 150.^[3]

Partij	1956	1959	1963	1965	1967	1971	1972	1977	1981	1982	1986	1989	1994	1998
PvdA	50	48	43	43	37	39	43	53	44	47	52	49	37	45
KVP	49	49	50	50	42	35	27
ARP	15	14	13	13	15	13	14
CHU	13	12	13	13	12	10	7
CDA								49	48	45	54	54	34	29
VVD	13	19	16	16	17	16	22	28	26	36	27	22	31	38
CPN	7	3	4	4	5	6	7	2	3	3
SGP	3	3	3	3	3	3	3	3	3	3	3	3	2	3
PSP		2	4	4	4	2	2	1	3	3	1
Boerenpartij			3	3	7	1	3	1
GPV			1	1	1	2	2	1	1	1	1	2	2	2
D’66					7	11	6	8	17	6	9	12	24	14
DS '70						8	6	1
PPR						2	7	3	3	2	2
NMP						2
RKPN							1
RPF									2	2	1	1	3	3
EVP										1
CP										1
GroenLinks												6	5	11
CD												1	3
AOV													6
SP													2	5
Unie 55+													1
Totaal	150	150	150	150	150	150	150	150	150	150	150	150	150	150

Opmerking:

In 1965 vond er een kabinetswisseling plaats zonder tussentijdse verkiezingen.

2002-heden[bewerken | brontekst bewerken]

Partij	2002	2003	2006	2010	2012	2017	2021	2023
PVV			9	24	15	20	17	37
GL-PvdA								25
VVD	24	28	22	31	41	33	34	24
NSC								20
D66	7	6	3	10	12	19	24	9
BBB							1	7
CDA	43	44	41	21	13	19	15	5
SP	9	9	25	15	15	14	9	5
FVD						2	8	3
PvdD			2	2	2	5	6	3
SGP	2	2	2	2	3	3	3	3
ChristenUnie	4	3	6	5	5	5	5	3
DENK						3	3	3
Volt							3	2
JA21							3	1
PvdA	23	42	33	30	38	9	9
GroenLinks	10	8	7	10	4	14	8
50Plus					2	4	1
BIJ1							1
LPF	26	8
LN	2
Totaal	150	150	150	150	150	150	150	150

Grijs: regeringspartij
Half grijs: gedoogpartij

Grafiek zetelverdeling[bewerken | brontekst bewerken]

1946 - 2021:

1956 - 2017:

Zie ook[bewerken | brontekst bewerken]

Bronnen

Ron de Jong (1999), Van standspolitiek naar partijloyaliteit. Verkiezingen voor de Tweede Kamer 1848-1887. Verloren, Hilversum. ISBN 90-6550-069-3.
Ron de Jong, Henk van der Kolk, Gerrit Voerman (2011), Verkiezingen op de kaart 1848-2010. Matrijs, Utrecht. ISBN 978 90 5345 437 4.
Historisch overzicht registratie en deelname partijen aan Tweede Kamerverkiezing 1994-2021 op www.kiesraad.nl

Noten

↑ In dit artikel wordt een overzicht gegeven van zetelverdelingen als gevolg van verkiezingen; personen die tussentijds van een fractie afsplitsten of naar een andere partij overgingen zijn bij hun oorspronkelijke fractie geteld.
↑ Enkele departementen waren al eerder toegevoegd aan het Franse Keizerrijk.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Ontwikkeling Grondwet artikel 81, www.europa-nu.nl
↑ ^a ^b ^c Ontwikkeling Grondwet artikel 85, www.europa-nu.nl
↑ De provincie Luxemburg werd in 1839 gesplitst in een westelijk deel dat aan België werd toegevoegd en een oostelijk deel dat werd omgezet in het groothertogdom Luxemburg. Het groothertogdom was nog tot 1890 in een personele unie verbonden met Nederland, maar zonder vertegewoordiging in de Staten-Generaal.
↑ ^a ^b Tweede Kamer der Staten-Generaal (1815-1861), Historici.nl
↑ ^a ^b Zowel in 1840 als in 1848 werd de Tweede Kamer in verband met de behandeling van de Grondwetsherziening tijdelijk aangevuld met eenzelfde aantal leden (55 in 1840 en 58 in 1848), de zogeheten Buitengewone leden van de Tweede Kamer der Staten-Generaal.
↑ Amsterdam telde vijf kiesdistricten, Rotterdam en Den Haag ieder twee
↑ Kieswet van 1850, Staatscourant, 9 juli 1850
↑ ^a ^b De feitelijke uitbreiding van het aantal Kamerleden vond niet plaats in 1858, maar als gevolg van de tussentijdse verkiezingen op 25 januari 1859.
↑ ^a ^b ^c Gekozen leden sloten zich gewoonlijk eerst na hun verkiezing aan bij een kamerfactie.
↑ De Liberale Unie werd opgericht in 1885.
↑ Vanaf 1873 worden liberalen en thorbeckianen in de overzichten samengevoegd.
↑ De factie van de kappeynianen was van 1879 tot 1884 een afscheiding van de factie van de liberalen.
↑ De factie van de bahlmannianen werd tot 1881 aangeduid als conservatief-katholieken.
↑ De Anti-Revolutionaire Partij werd opgericht in 1879.
↑ De factie van de schaepmannianen werd tot 1881 aangeduid als liberaal-katholieken.
↑ In 1929 deed de CPH met twee verschillende lijsten mee, die beide een zetel wonnen

[1] In dit artikel wordt een overzicht gegeven van zetelverdelingen als gevolg van verkiezingen; personen die tussentijds van een fractie afsplitsten of naar een andere partij overgingen zijn bij hun oorspronkelijke fractie geteld.

[2] Enkele departementen waren al eerder toegevoegd aan het Franse Keizerrijk.

[europanu81-3] Ontwikkeling Grondwet artikel 81, www.europa-nu.nl

[europanu85-4] Ontwikkeling Grondwet artikel 85, www.europa-nu.nl

[5] De provincie Luxemburg werd in 1839 gesplitst in een westelijk deel dat aan België werd toegevoegd en een oostelijk deel dat werd omgezet in het groothertogdom Luxemburg. Het groothertogdom was nog tot 1890 in een personele unie verbonden met Nederland, maar zonder vertegewoordiging in de Staten-Generaal.

[hist-6] Tweede Kamer der Staten-Generaal (1815-1861), Historici.nl

[buitengewoon-7] Zowel in 1840 als in 1848 werd de Tweede Kamer in verband met de behandeling van de Grondwetsherziening tijdelijk aangevuld met eenzelfde aantal leden (55 in 1840 en 58 in 1848), de zogeheten Buitengewone leden van de Tweede Kamer der Staten-Generaal.

[8] Amsterdam telde vijf kiesdistricten, Rotterdam en Den Haag ieder twee

[9] Kieswet van 1850, Staatscourant, 9 juli 1850

[1858-1859-10] De feitelijke uitbreiding van het aantal Kamerleden vond niet plaats in 1858, maar als gevolg van de tussentijdse verkiezingen op 25 januari 1859.

[factie-11] Gekozen leden sloten zich gewoonlijk eerst na hun verkiezing aan bij een kamerfactie.

[12] De Liberale Unie werd opgericht in 1885.

[lib-thor-13] Vanaf 1873 worden liberalen en thorbeckianen in de overzichten samengevoegd.

[lib-kap-14] De factie van de kappeynianen was van 1879 tot 1884 een afscheiding van de factie van de liberalen.

[15] De factie van de bahlmannianen werd tot 1881 aangeduid als conservatief-katholieken.

[16] De Anti-Revolutionaire Partij werd opgericht in 1879.

[17] De factie van de schaepmannianen werd tot 1881 aangeduid als liberaal-katholieken.

[18] In 1929 deed de CPH met twee verschillende lijsten mee, die beide een zetel wonnen

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

Algemeen:	1848 · 1850 · 1853 · 1866 · 1868 · 1884 · 1886 · 1887 · 1888 · 1891 · 1894 · 1897 · 1901 · 1905 · 1909 · 1913 · 1917 · 1918 · 1922 · 1925 · 1929 · 1933 · 1937 · 1946 · 1948 · 1952 · 1956 · 1959 · 1963 · 1967 · 1971 · 1972 · 1977 · 1981 · 1982 · 1986 · 1989 · 1994 · 1998 · 2002 · 2003 · 2006 · 2010 · 2012 · 2017 · 2021 · 2023
Periodiek:	1852 · 1854 · 1856 · 1858 · 1860 · 1862 · 1864 · 1866 · 1869 · 1871 · 1873 · 1875 · 1877 · 1879 · 1881 · 1883
	Periodieke verkiezingen werden in de periode 1850-1888 gehouden in een kiesdistrict waar de zittingstermijn van een lid (vier jaar) afliep. Gemiddeld was bij periodieke verkiezingen de helft van de Tweede Kamerleden aftredend. Bij algemene verkiezingen in deze periode, na ontbinding van de Tweede Kamer, werden alle Kamerleden opnieuw gekozen, evenals bij alle verkiezingen vanaf 1888.