Hadeïcum

	Eon	Era	Tijd geleden Ma
	Fanerozoïcum	Cenozoïcum	0
		Cenozoïcum	66
		Mesozoïcum	66
		Mesozoïcum	252
		Paleozoïcum	252
		Paleozoïcum	541
Precambrium	Proterozoïcum	Neoproterozoïcum	541
		Neoproterozoïcum	1000
		Mesoproterozoïcum	1000
		Mesoproterozoïcum	1600
		Paleoproterozoïcum	1600
		Paleoproterozoïcum	2500
	Archeïcum	Neoarcheïcum	2500
		Neoarcheïcum	2800
		Mesoarcheïcum	2800
		Mesoarcheïcum	3200
		Paleoarcheïcum	3200
		Paleoarcheïcum	3600
		Eoarcheïcum	3600
		Eoarcheïcum	4000
	Hadeïcum		4000
	Hadeïcum		±4600
De geologische tijdschaal volgens de ICS^[1]

Het Hadeïcum is het oudste geologisch tijdperk in de geschiedenis van de Aarde. Het is de tijdspanne tussen de oudst bekende meteorietfragmenten op Aarde (4,56 miljard jaar (Ga) geleden) en de willekeurig getrokken grens van 4 miljard jaar geleden. De naam is afgeleid van de Griekse god van de onderwereld Hades.

Uit dit tijdperk zijn vrijwel geen gesteenten bekend, maar op enkele plekken op Aarde zijn wel kristallen gevonden met een ouderdom die teruggaat tot het Hadeïcum.

Naamgeving en onderverdeling[bewerken | brontekst bewerken]

De geoloog Preston Cloud bedacht in 1972 de Engelse naam "Hadean" (in het Nederlands vertaald als "Hadeïcum") om de periode waarin de destijds oudst bekende gesteenten (uit het Archeïcum, 3,8 Ga) gevormd zijn af te bakenen. Cloud bedacht de naam in eerste instantie om de periode aan te duiden van vóór de oudste destijds bekende gesteenten op Aarde.^[2]^[3] Nadien heeft men echter nog oudere gesteenten gevonden, die zijn gedateerd op 4,03 Ga. Cloud gebruikte de naam Hades om nadruk te leggen op de helse omstandigheden tijdens het Hadeïcum, met veelvuldige impacten, vulkanische activiteit en hitte.

Het is een informeel eon dat ca. 4568 à 4567 miljoen jaar geleden (Ma) begon met de start van het zonnestelsel, en eindigde ca. 4031 ± 3 Ma.^[4] Gradstein et al. hanteren de informele verdeling van het Hadeïcum in twee era's, het Chaotian met chronometrische onder- en bovengrens van 4568 tot 4404 Ma en het Jack Hillsian (ook nog Zirconian) van 4404 tot 4000 Ma.^[5]

Goldblatt et al. (2010)^[6] stelden een alternatieve opdeling van het Hadeïcum voor in de era Paleohadeïcum (Engels: Paleohadean) bestaande uit de perioden Hephaestean (4,5–4,4 Ga) en Jacobian (4,4–4,3 Ga), de era Mesohadeïcum bestaande uit de perioden Canadian (4,3–4,2 Ga) en Procrustean (4,2–4,1 Ga) en de era Neohadeïcum bestaande uit de perioden Acastan (4,1–4,0 Ga) en Promethean (4,0–3,9 Ga). Deze opdeling werd echter niet aanvaard door de International Union of Geological Sciences (IUGS).

Op Aarde is dus geen precieze onderverdeling van het Hadeïcum gemaakt, maar sommige andere planeten, die een ouder oppervlak hebben, staan wel een onderverdeling toe. Op de geologische tijdschaal van de maan is het tijdvak bijvoorbeeld onderverdeeld in Vroeg Imbrien, Nectarium, Bekken Groepen en Crypticum.

Aardoppervlak[bewerken | brontekst bewerken]

Artistieke impressie van het landschap gedurende het Hadeïcum.

Geologen vermoeden dat ten tijde van het Hadeïcum de aardkorst vloeibaar en zeer heet was. Vanuit de hete kern van de aarde ontstond er stroming van gesmolten gesteente naar de buitenste delen van de aarde. De aan het aardoppervlak afgekoelde gesteenten zakten naar beneden. Dit proces wordt convectie genoemd. Ook meteorietinslagen veranderden zowel oppervlak als temperatuur van de Aarde. Uit deze periode dateren tevens de oudst bekende zirkonen, waarvan de ouderdom wordt geschat op 4,4 Ga. Deze zirkonen zijn mogelijk van vulkanische oorsprong, wat zou betekenen dat er zo'n 150 Ma na vorming van de Aarde al continenten waren.

Het Hadeïcum markeert de tijdspanne waarvan geen duidelijke sporen van hard gesteente bekend zijn. De chronometrische ondergrens werd bepaald door de absolute Pb-Pb (lood-lood) isochrondatering^[7] van chondrules en onder meer de insluitsels CAI E60 en CAI E49 van de Efremovka koolstofhoudende chondriet (meteoriet). Deze CAI's hebben een gewogen gemiddelde ouderdom van 4567,2 ± 0,6 Ma.^[8]^[9] CAI's zijn Ca–Al-rijke, minder dan een millimeter tot een centimeter grote, lichtkleurige insluitsels die aangetroffen worden in koolstofhoudende chondrieten. De Pb-Pb isochron ouderdom van CAI SJ101 van de CV3^[10] Allende meteoriet is 4567,18 ± 0,50 Ma.^[11]^[12] In totaal werden vier CAI's met de Pb-Pb chronometer gedateerd, wat een gewogen gemiddelde ouderdom van 4567,30 ± 0,16 Ma opleverde. Omdat CAI's de oudste gedateerde vaste materie in de vorm van insluitsels in meteorieten vertegenwoordigen die door hitte gevormd werden in de nevelschijf (accretieschijf) rond de centrale proto-ster (proto-Zon), wordt de gewogen gemiddelde ouderdom van 4567,30 ± 0,16 Ma (ca. 4567 Ma) algemeen gebruikt om de ouderdom van het zonnestelsel weer te geven. Deze insluitsels worden beschouwd als de vroegst bekende gevormde vaste materie afkomstig van de zonnenevel waaruit het zonnestelsel ontstond.^[13] Hun vorming markeert het begin van verschillende lang- en kortdurende radio-actieve klokken die gebruikt worden om begin en einde van gebeurtenissen in het zonnestelsel nauwkeurig te definiëren, zoals de vorming en evolutie van planeten. Volgens Bouvier & Wadhwa (2010) is de CAI van de Noordwest-Afrikaanse 2364 CV3-groep chondritische meteoriet het oudst bekende object uit het zonnestelsel met een ouderdom van 4568,2 Ma. Het werd gedateerd met de absolute Pb-Pb isochrondatering. Volgens Connelly et al. (2012)^[12] werden CAI's en chondrules gelijktijdig in de nevelschijf gevormd in een tijdsbestek van ca. 3 Ma. In 2020 werd in de erg Erg Chech in het zuidwesten van Algerije in de Saharawoestijn een andesietische achondriete^[14] meteoriet ontdekt (Erg Chech 002). Krestianinov et al. (2023)^[15] bepaalden een nauwkeurige 207Pb-206Pb (lood-207/lood-206) isotopische ouderdom van 4565,56 ± 0,12 miljoen jaar (Ma).

Atmosfeer[bewerken | brontekst bewerken]

Uit de kern van de aarde kwamen gassen die zorgden voor de vorming van een oeratmosfeer. Deze oeratmosfeer bestond waarschijnlijk uit waterdamp, stikstof, waterstof, methaan, waterstofsulfide en koolmonoxide.

Bronnen

Dit artikel of een eerdere versie ervan is (gedeeltelijk) afgesplitst vanaf een ander artikel op de Nederlandstalige Wikipedia, dat onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen valt. Zie deze pagina voor de bewerkingsgeschiedenis.

↑ Gradstein et al 2012
↑ Preston, C. (1972). "A working model of the primitive Earth". American Journal of Science. 272 (6): 537–548. doi:10.2475/ajs.272.6.537 [1].
↑ Bleeker, W. (2004). "10. Toward a "natural" Precambrian time scale". In Gradstein, F.M.; Ogg, J. G.; Smith, A.G. (eds.). A Geologic Time Scale 2004. Cambridge, England, UK: Cambridge University Press. p. 145 A Geologic Time Scale 2004 - Google Boeken
↑ Cohen, K.M., Harper, D.A.T., Gibbard, P.L., Car, N. (2023). (c) International Commission on Stratigraphy, September 2023. [2]
↑ De benamingen Jack Hillsian en Zirconian verwijzen beide naar de Jack Hills Greenstone Belt waar de oudste bekende mineraalkorrels van de planeet, zirkoon, ontdekt werden.
↑ Goldblatt, C., Zahnle, K.J., Sleep, N.H. and Nisbet, E.G. (2010). The Eons of Chaos and Hades. Solid Earth, 1, 1–3, 2010 [3].
↑ Isochron datering is een algemeen toegepaste techniek radiometrische datering en wordt gebruikt voor het dateren van metamorfose, kristallisatie, shock wave events, enz. in de geschiedenis van gesteenten. Isochron datering kan verder gesplitst worden in datering van mineralen en datering van de mineraalhoudende gesteenten zelf. Beide technieken worden veel toegepast om de ouderdom van terrestrische (Aardse) en extraterrestrische gesteenten (meteorieten) te dateren.
↑ Amelin, Y; Krot, An; Hutcheon, Id; Ulyanov, A. (2002). "Lead isotopic ages of chondrules and calcium-aluminum-rich inclusions". Science. 297 (5587): 1678–83. doi:10.1126/science.1073950 [4]
↑ The Meteoritical Society: Efremovka.
↑ The Meteorological Society: recommended classifications
↑ Amelin, Y, Kaltenbach, A., Iizuka, T. Stirling, C., Ireland, T, Petaev, M., Jacobsen, S.B. (2010). "U–Pb chronology of the Solar System's oldest solids with variable 238U/235U". Earth and Planetary Science Letters. 300 (3–4): 343–350. [5] (12/2010).
↑ ^a ^b Connelly, J.N., Bizzarro, M., Krot, A.N., Nordlund, A., Wielandt, D., Ivanova, M.A. (2012). The Absolute Chronology and Thermal Processing of Solids in the Solar Protoplanetary Disk. Science. 338 (6107): 651–55. doi:10.1126/science.1226919 [6].
↑ Bouvier, A., Wadhwa, M. (2010). "The age of the solar system redefined by the oldest Pb-Pb age of a meteoritic inclusion". Nature Geoscience. 3 (9): 637–641 [7] & [8]
↑ Een 'achondriet' is een steenachtige meteoriet die geen chondrules bevat (een 'chondrule' is een ronde korrel die zich in een chondriet bevindt). Een achondriet bestaat uit materie dat lijkt op aardse basalt of plutonische gesteenten en is in meer of mindere mate gedifferentieerd en opnieuw verwerkt als gevolg van smelten en herkristallisatie op of in de oorspronkelijke meteoriet. Als gevolg hiervan hebben achondrieten verschillende texturen (fysiek uiterlijk) en mineralogische samenstellingen, wat wijst op stollingsprocessen.
↑ Krestianinov, E., Amelin, Y., Yin, QZ. et al. (2023).Igneous meteorites suggest Aluminium-26 heterogeneity in the early Solar Nebula. Nat Commun 14, 4940 (2023) [9]

(en) Gradstein, F.M.; Ogg, J.G.; Schmitz, M.D. & Ogg, G.M.; 2012: A Geologic Time Scale 2012, Elsevier, ISBN 0444594256.

Externe link

Website over het Hadeïcum

Zie de categorie Hadean van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

[1] Gradstein et al 2012

[2] Preston, C. (1972). "A working model of the primitive Earth". American Journal of Science. 272 (6): 537–548. doi:10.2475/ajs.272.6.537 [1].

[3] Bleeker, W. (2004). "10. Toward a "natural" Precambrian time scale". In Gradstein, F.M.; Ogg, J. G.; Smith, A.G. (eds.). A Geologic Time Scale 2004. Cambridge, England, UK: Cambridge University Press. p. 145 A Geologic Time Scale 2004 - Google Boeken

[4] Cohen, K.M., Harper, D.A.T., Gibbard, P.L., Car, N. (2023). (c) International Commission on Stratigraphy, September 2023. [2]

[5] De benamingen Jack Hillsian en Zirconian verwijzen beide naar de Jack Hills Greenstone Belt waar de oudste bekende mineraalkorrels van de planeet, zirkoon, ontdekt werden.

[6] Goldblatt, C., Zahnle, K.J., Sleep, N.H. and Nisbet, E.G. (2010). The Eons of Chaos and Hades. Solid Earth, 1, 1–3, 2010 [3].

[isochrondatering-7] Isochron datering is een algemeen toegepaste techniek radiometrische datering en wordt gebruikt voor het dateren van metamorfose, kristallisatie, shock wave events, enz. in de geschiedenis van gesteenten. Isochron datering kan verder gesplitst worden in datering van mineralen en datering van de mineraalhoudende gesteenten zelf. Beide technieken worden veel toegepast om de ouderdom van terrestrische (Aardse) en extraterrestrische gesteenten (meteorieten) te dateren.

[8] Amelin, Y; Krot, An; Hutcheon, Id; Ulyanov, A. (2002). "Lead isotopic ages of chondrules and calcium-aluminum-rich inclusions". Science. 297 (5587): 1678–83. doi:10.1126/science.1073950 [4]

[9] The Meteoritical Society: Efremovka.

[10] The Meteorological Society: recommended classifications

[11] Amelin, Y, Kaltenbach, A., Iizuka, T. Stirling, C., Ireland, T, Petaev, M., Jacobsen, S.B. (2010). "U–Pb chronology of the Solar System's oldest solids with variable 238U/235U". Earth and Planetary Science Letters. 300 (3–4): 343–350. [5] (12/2010).

[Connelly2012-12] Connelly, J.N., Bizzarro, M., Krot, A.N., Nordlund, A., Wielandt, D., Ivanova, M.A. (2012). The Absolute Chronology and Thermal Processing of Solids in the Solar Protoplanetary Disk. Science. 338 (6107): 651–55. doi:10.1126/science.1226919 [6].

[13] Bouvier, A., Wadhwa, M. (2010). "The age of the solar system redefined by the oldest Pb-Pb age of a meteoritic inclusion". Nature Geoscience. 3 (9): 637–641 [7] & [8]

[14] Een 'achondriet' is een steenachtige meteoriet die geen chondrules bevat (een 'chondrule' is een ronde korrel die zich in een chondriet bevindt). Een achondriet bestaat uit materie dat lijkt op aardse basalt of plutonische gesteenten en is in meer of mindere mate gedifferentieerd en opnieuw verwerkt als gevolg van smelten en herkristallisatie op of in de oorspronkelijke meteoriet. Als gevolg hiervan hebben achondrieten verschillende texturen (fysiek uiterlijk) en mineralogische samenstellingen, wat wijst op stollingsprocessen.

[15] Krestianinov, E., Amelin, Y., Yin, QZ. et al. (2023).Igneous meteorites suggest Aluminium-26 heterogeneity in the early Solar Nebula. Nat Commun 14, 4940 (2023) [9]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

Eonen:	Fanerozoïcum · Proterozoïcum · Archeïcum · Hadeïcum
Era's (in Fanerozoïcum):	Cenozoïcum · Mesozoïcum · Paleozoïcum
Periodes (in Fanerozoïcum):	Kwartair · Neogeen · Paleogeen · Krijt · Jura · Trias · Perm · Carboon · Devoon · Siluur · Ordovicium · Cambrium
Tijdvakken (in Cenozoïcum):	Holoceen · Pleistoceen · Plioceen · Mioceen · Oligoceen · Eoceen · Paleoceen