سازمان پیمان مرکزی
 پرچم سنتو | |
 اعضای سازمان سنتو به رنگ سبز | |
| کوته‌نوشت | CENTO |
|---|---|
| بنیان‌گذاری | ۱۹۵۵ |
| انقراض | ۱۹۷۹ |
| گونه | اتحاد نظامی بین دولتی |
| ستاد | آنکارا |
منطقه | خاورمیانه و اروپا |
اعضا | |
سازمان پیمان مرکزی (به انگلیسی: Central Treaty Organization) (سنتو) (به انگلیسی: CENTO)[۱] در دوران جنگ سرد و با هدف مبارزه با شوروی و نفوذ مارکسیسم تشکیل شد. جرج اف. کنان سفیر ایالات متحده آمریکا در سال ۱۹۴۷ در مقاله‌ای به دولت آمریکا پیشنهاد کرد برای مقابله با خطر توسعه‌طلبی شوروی، سیاست سد نفوذ را به دور شوروی به مرحلهٔ اجرا گذارد تا با گذشت زمان، نظام شوروی فروپاشد. پیمان‌های ناتو، سیتو و سنتو بر اساس این راهکار به وجود آمدند. پس از فروپاشی بلوک شرق این سازمان‌ها فلسفهٔ وجودی خود را از دست دادند.[۲]
پیشینه[ویرایش]
نخستین بار نوری سعید نخست‌وزیر عراق در اوایل فوریهٔ ۱۹۵۵ (بهمن ۱۳۳۳) از تشکیل اتحادیه‌ای مرکب از آمریکا، انگلستان، ترکیه، پاکستان، ایران و عراق خبر داد که دولت ایران نه آن را تأیید و نه تکذیب کرد. اسدالله میرزا شهاب‌الدوله سناتور تهران از وزارت امور خارجه توضیح خواست که آیا نوری سعید بی آن‌که ایران خبری داشته باشد، صلاحیت دارد این کشور را جزء اتحادیه یا بلوکی معرفی کند: «با توجه به مسئلهٔ بی‌طرفی ما و با توجه به مقتضیات امروز روزگار، با این اختلافاتی که بین بلوک‌ها موجود است، داخل کردن ما در این قضیه خیلی عجیب می‌نماید».[۳]
عبدالله انتظام وزیر امور خارجه وقت، پیوستن ایران را به چنین اتحادیه‌ای تأیید نکرد و گفت: «دولت ایران بعد از اینکه مطالب را مطالعه کرد، هر تصمیمی که بخواهد می‌گیرد و آزاد است و مذاکراتی که در خارج می‌شود به هیچ وجه مربوط به نظریه و مشی دولت ایران نیست».[۴]
در همان ماه فوریه، عراق و ترکیه پیمان بغداد را بستند و اعلام کردند که کشورهای عضو اتحادیهٔ عرب و «دیگر کشورهای علاقه‌مند به صلح و امنیت خاورمیانه» که عراق و ترکیه آن‌ها را به رسمیت شناخته باشند، می‌توانند به این پیمان بپیوندند.[۵]
در ۲۱ فروردین ۱۳۳۴ خبرنگاران در فرودگاه بیروت از حسین علاء نخست‌وزیر وقت که برای سفر درمانی در راه اروپا بود پرسیدند آیا دولت او با الحاق به پیمان دفاعی خاورمیانه موافق است یا نه؟ علاء در پاسخ گفت که دولت وی موضوع الحاق ایران را به پیمان دفاعی ترکیه - پاکستان مطالعه کرده و اخذ تصمیم در این باره محتاج مدتی وقت است و نمی‌توان عاجلاً در این خصوص تصمیم گرفت. رادیو بی‌بی‌سی نیز همان روز گزارش داد که پیشنهادی برای الحاق ایران به پیمان ترکیه - پاکستان تسلیم دولت ایران شده‌است.[۶] و البته در همان زمان جزئیات پیمان بغداد بین سناتورهای مجلس شورای ملی و مجلس سنا به صورت محرمانه به شور و بحث گذاشته شده بود.
در همان اثنا حسین علاء با حضور در یکی از جلسات مجلس شورای ملی در پاسخ به سؤال یکی از سناتورهای مجلس گفت: «الحاق ایران به پیمان دفاعی از هر نظر یک امر حیاتی است چون بعد از اینکه همسایگان هم‌کیش ایران متفقا در این پیمان شرکت نموده‌اند، وضع ایران در صورت کناره‌گیری از این سیاست به کلی فوق‌العاده غامض و پیچیده می‌گردید و به اصطلاح سیاسی در صورت کناره‌گیری ایران از روش همسایگان خود، این کشور خلاء سیاسی یعنی جزیره محصوری می‌شد که از هر طرف راه برایش مسدود می‌شد.»[۷]
علاء در نهایت در تاریخ ۱۹ مهر ۱۳۳۴ ماده واحده لایحه الحاق ایران به پیمان بغداد را به دستور شاه به مجلس سنا فرستاد. کمیسیون مجلس سنا، ماده واحده پیشنهادی دولت را در ۲۳ مهر تصویب کرد. سه روز بعد، در ۲۶ مهر، نمایندگان مجلس سنا با ۳۹ رأی موافق در برابر ۴ رأی مخالف، الحاق ایران به پیمان بغداد را تصویب کردند و چهار روز بعد در ۳۰ مهر ۱۳۳۴ مصوبه مجلس سنا به اتفاق آراء و بدون هیچ مخالفی در مجلس شورای ملی به تصویب رسید و صورت قانونی گرفت. مصوبه مجلس سنا و مجلس شورای ملی در روز سوم آبان ۱۳۳۴ به امضای شاه رسید و در روز ششم آبان برای اجرا به دولت ابلاغ شد و اسناد الحاق ایران به پیمان ۱۰ آبان به ستاد آن که در بغداد مستقر بود، فرستاده شد.[۷]
نخستین شورای وزیران کشورهای عضو پیمان در آستانه تشکیل بود و حسین علا آماده رفتن به بغداد بود اما او قبل از سفر به عراق در تاریخ ۲۵ آبان ۱۳۳۴ به دلیل درگذشت یکی از نمایندگان مجلس به مسجد سلطانی تهران رفت اما در شبستان مسجد هدف ترور مظفرعلی ذوالقدر از اعضای فداییان اسلام قرا گرفت اما با خوش‌شانسی گلوله اول به وی برخورد نکرد و گلوله دوم هم در لوله هفت‌تیر گیر کرد. ضارب که ترور را نافرجام دید با هفت‌تیر به نخست‌وزیر حمله کرد و به سر و صورت او ضربه زد اما به سرعت در تور محافظان علا گرفتار شد. حسین علا چند روز بعد از این سوء قصد با سر باندپیچی راهی بغداد شد.[۷]
در آن سال‌ها آمریکا از نفوذ شوروی در خاورمیانه نگران بود و نگرانی از جمال عبدالناصر، انگلستان را به فکر پیشگیری از نفوذ و گسترش نهضت مصر انداخته بود. انگلستان و آمریکا پیمان بغداد را در «حلقهٔ مالی» دفاع از خاورمیانه در برابر شوروی می‌دانستند. در مقابل، شوروی آن را ابزاری در دست تجاوزگرانی می‌دانست که «علاقه‌ای به صلح و امنیت بین‌المللی ندارند». در مه و ژوئن ۱۹۵۷ نمایندگان آمریکا به عضویت کمیته‌های اقتصادی و نظامی پیمان درآمدند اما ایالات متحده خود به پیمان نپیوست.[۵]
عراق پس از کودتای عبدالکریم قاسم در ۲۳ تیر ۱۳۳۷ و سرنگونی نظام سلطنتی، در مارس ۱۹۵۹ از پیمان بغداد خارج شد و این پیمان ضربه‌ای اساسی خورد. در اوت آن سال، نام پیمان بغداد به سازمان پیمان مرکزی (سنتو) تغییر یافت و مرکز آن را از بغداد به آنکارا بردند.[۸] امیرخسرو افشار قاسملو که در روند انعقاد پیمان بغداد نقش داشته است در اینباره مدعی شده است که کودتا در عراق که جزئی از این پیمان بود تاثیر بدی بر محمدرضا پهلوی گذاشت و تصمیم به فشار به آمریکا برای عضویت در این پیمان گرفت.
«پیمان بغداد بدون شرکت آمریکا به درد نمی‌خورد یا آمریکا باید وارد پیمان بغداد بشود یا ما از پیمان بغداد خارج می‌شویم. این چه پیمانی است که عراق که یکی از کشورهای عضو پیمان بغداد است از کشورهای اولیه بوده است که عضو پیمان بغداد شده این اتفاق عجیب و فجیع روی می‌دهد و هیچ‌کدام از هم‌پیمانان کاری نمی‌کنند دست رو دست هم گذاشتند و تماشا کردند»
_محمد رضا پهلوی
فشار بر آمریکا شامل تهدید به خروج از پیمان و مذاکره با شوروی برای انعقاد پیمان بود.در نهایت هرچند آمریکا عضو پیمان نشد ولی بر اثر فشارهای ایران اقدام به عقد قراردادهای دوجانبه ای با تهران کرد که اهداف و نیازهای ایران از دعوت و فشار به آمریکا برای عضویت در پیمان بغداد برطرف شد.[۹]
تفاوت پیمان بغداد با پیمان سعدآباد که در سال ۱۳۱۶ میان ایران، ترکیه و افغانستان به امضا رسید، این بود که در آن پیمان این سه کشور متعهد شده بودند به خاک یکدیگر تعرض نکنند ولی در پیمان بغداد، همکاری‌های متقابل نظامی پیش‌بینی شده بود.[۵]
پس از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷، این کشور در ۲۰ اسفند ۱۳۵۷ (۱۱ مارس ۱۹۷۹) از پیمان سنتو خارج شد و به عضویت کشورهای غیرمتعهد درآمد. یک روز پس از ایران، پاکستان نیز که از این پیمان ناراضی بود و منتظر فرصت مناسب می‌گشت، به فاصلهٔ کمتر از ۲۴ ساعت از پیمان سنتو خارج[۱۰] و این پیمان منحل شد.[۱۱]
اعضاء سازمان[ویرایش]
عراق (در سال ۱۹۵۹ از پیمان خارج شد)
ایران (در ۱۱ مارس ۱۹۷۹ خارج شد)
پاکستان (در ۱۲ مارس ۱۹۷۹ خارج شد)
ترکیه
بریتانیا
جستارهای وابسته[ویرایش]
پانویس[ویرایش]
- ↑ ایران، عصر (۱۳۹۲/۰۶/۲۸ - ۱۱:۳۳). «لیست کامل سازمان های پولی و مالی بین الملل». fa. دریافت‌شده در 2024-04-06. تاریخ وارد شده در
|تاریخ=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «پیمان مرکزی سازمان».
- ↑ «مذاکرات جلسهٔ ۵۸ دورهٔ دوم مجلس سنا (۱۸ بهمن ۱۳۳۳)». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ اکتبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۸ سپتامبر ۲۰۲۱.
- ↑ «مذاکرات جلسهٔ شصتم دورهٔ دوم مجلس سنا (۲۵ بهمن ۱۳۳۳)». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ اکتبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۸ سپتامبر ۲۰۲۱.
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ «پیمان بغداد». مؤسسهٔ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
- ↑ «مذاکرات جلسهٔ ۷۴ دورهٔ دوم مجلس سنا (۲۶ فروردین ۱۳۳۴)». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ اکتبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۱.
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ «روزی که سنتو شکسته شد». ایسنا. ۲۰۲۴-۰۳-۲۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۳-۲۴.
- ↑ آشوری، داریوش (۱۳۸۷). دانشنامهٔ سیاسی، چاپ شانزدهم. تهران: مروارید. صص. ۸۹.
- ↑ تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد مصاحبه با امیرخسرو افشار قاسملو نوار شماره یک و دو
- ↑ «چگونه ایران رئیس جنبش عدم تعهد شد». مشرق نیوز.
- ↑ «درباره پیمان «سنتو» که فروردین سال۱۳۵۸ از هم پاشید / میهمانی‌های شبانه سیاسی نظامی». قدس آنلاین. ۲۰۲۴-۰۴-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۴-۰۶.
 موضوعات پاکستان | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| پیشزمینه | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| رویدادها |
| ||||||||
| پیمانها | |||||||||
| روابط با |
| ||||||||
| درگیریها | |||||||||
