زوزن (ولایت)

زوزن؛ یکی از ولایت‌های دوازده‌گانه ربع نیشابور خراسان؛ مرکز این ولایت، زوزن نام داشته است. جغرافیدانان و تاریخنگاران، ولایت زوزن را منطقه‌ای گسترده میان نیشابور و هرات دانسته‌اند که محدثان و شاعران عربی‌سرای بسیاری از آن برخاسته‌اند و به همین خاطر به آنجا لقب «بصره صغیره» یا «بصره کوچک» داده‌اند. ولایت زوزن را در جغرافیای امروز، با بخش جلگه زوزن از توابع شهرستان خواف و حدی از پیرامون آن در استان خراسان رضوی ایران مطابقت داده‌اند.

نام‌شناخت[ویرایش]

زوزن؛ از ولایت‌های ربع نیشابور^[۱]؛ یاقوت حموی، از وجود آتشکده‌ای در ناحیه زوزن خبر می‌دهد که علت نامگذاری زوزن نیز به آن وابسته است.^[۲]

ولایت زوزن[ویرایش]

زوزن، در کتاب تاریخ الحاکم، در شمار ولایت‌های دوازده‌گانه نیشابور، و دربارهٔ آن آمده است: ولایت زوزن، عمارات (عمارت‌ها) و علماء آن مستغنی (بی‌نیاز) از بیان.^[۱] محمد مقدسی در احسن‌التقاسیم، نیشابور را به دوازده ولایت (بشت، بیهق، کویان (جوین)، جاجرم، اسفراین، استوا، اسفند، جام، باخرز، خواف، زاوه و رخ)، سه خزانه (طوس، نسا، ابیورد)، یک قصر (بوزجان) و یک دار (زوزن) دسته‌بندی نموده و دربارهٔ دار (= خانه، سرای) زوزن نوشته است: دار یا شهرکی بزرگ است در چهل فرسنگی مرکز (نیشابور)، آباد است و پر از جولاهگان و لباده دوزانست.^[۳] یاقوت حموی، زوزن را کوره (ناحیه) ای وسیع میان هرات و نیشابور معرفی نموده که از توابع نیشابور است.^[۲] در معجم‌البلدان، شمار قریه‌ها (روستاها) ی این ولایت را صدو بیست و چهار آورده است.^[۴]

ویژگی‌ها و مشاهیر[ویرایش]

یاقوت حموی، به نقل از بیهقی، زوزن را نام ولایتی دانسته که قصبه (شهر مرکزی) آن به همین نام ‌‌زوزن است.^[۲] از شهر زوزن، آثاری هنوز باقی است؛ از جمله مسجدی بسیار کهن احتمالاً قرن ششم هجری.^[۴] از محصولات ولایت زوزن، به کرباس، ابریشم، روناس، صنعت پشم‌بافی و همچنین به موقعیت خوب تجاری و بازرگانی این منطقه، که با قاین و سلومک و فرجرد ارتباط داشته، اشاره نموده‌اند.^[۵] عده بسیاری از شاعران و ادیبان عربی‌سرای خراسان، از ناحیه زوزن برخاسته‌اند و به همین دلیل آنجا را «بصره صغیره» یا «بصره کوچک» می‌خوانده‌اند.^[۲] در تاریخ نیشابور الحاکم، از عالمان و بزرگان منسوب به زوزن، همچون

• ابواسحق ابراهیم بن خلد زوزنی
• ابوعمرو زوزنی کاتب (احمد بن محمد بن ابراهیم)
• ابو یعقوب زوزنی (اسحق بن ابراهیم بن عبدالملک نیشابوری)
• ابوعلی شاعر زوزنی (حمزة بن احمد بن محمد بن حمزه فقیه)
• ابومحمد زوزنی (عبداللخ بن محمد بن ابراهیم نیشابوری)
• ابوسهل وراق زوزنی (محمد بن احمد بن سهل)
• ابوعمرو زوزنی نیشابوری (محمد بن عبدک)، *محمد بن علی بن عبدالله زوزنی
• ابوالعباس زوزنی (محمد بن ولید)
• ابوعمران زوزنی نیشابوری (موسی بن ابراهیم بن سعد)
• ابوالعباس زوزنی (ولید بن احمد بن محمد بن ولید)
• یحیی بن منصور زوزنی یاد شده است.^[۶]
• ابوسهلی زوزنی ^[۷]

در معجم‌البلدان نیز نام سه تن از محدثان و شاعران زوزن اشاره شده است ؛

• ابوحنیفه عبدالرحمن بن حسن بن احمد زوزنی
• ولید بن احمد بن محمد بن ولید ابوالعباس زوزنی (متوفی ۳۷۶ق)
• ابونصر احمد بن علی بن ابی‌بکر زوزنی .^[۲]

پانوشت‌ها[ویرایش]

فهرست منابع[ویرایش]

• «احسن‌التقاسیم فی معرفةالاقالیم»، تألیف ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۱.
• «تاریخ نیشابور»، ابوعبدالله حاکم نیشابوری، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه، ۱۳۷۵.
• «معجم‌البلدان»، شهاب‌الدین ابی‌عبدالله یاقوت بن عبدالله الحموی الرومی البغدادی، بیروت: دار صادر، ۱۹۷۷م.
• «لغت‌نامه»، علی‌اکبر دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷.