ارژنگ (نگارنامه)

ارژنگ، ارتنگ یا آردهنگ نام نگارنامه^[۱] یا کتاب مصوری است که مانی یکی از پیامبران ایرانی در سدهٔ ۳ میلادی و در دورهٔ ساسانیان خلق کرده و او به‌موجب آن ادعای پیامبری کرده‌ است. وی در این کتاب برای نشان دادن آموزش‌های بنیادین خود و عقایدش دربارهٔ نظام خلقت از نقاشی استفاده کرده‌است تا فهم عقاید او برای پیروانش آسان باشد.^[۲][۳] در واقع این نقاشی‌ها درونمایهٔ متن کتاب دیگر مانی به نام انجیل زنده را به تصویر کشیده‌اند. در این تصاویر دو جهان روشنی و تاریکی و همچنین آفرینش جهان کنونی به نمایش درآمده بودند. وی همچنین تفسیری بر آن نوشته بود که آردهنگ وِفراس نام داشت.^[۳]

به‌رغم اشاعهٔ شگرف یک سنت هنری از سوی مانویان، امروز هیچ‌یک از اسناد هنری مانوی از میان‌رودان و مصر، که دو مرکز مهم آیین مانوی در آغاز سده‌های ظهور آن به‌شمار می‌رفتند، به‌دست ما نرسیده‌است، اگرچه نسخه‌ای از ارژنگ تا سدهٔ ۱۱ میلادی در کتابخانهٔ غزنی وجود داشته‌است. تنها نقاشی‌هایی که امروز از پیروان مانی باقی مانده دیوارنگاره‌ها و نگارگری‌ها است که بیشترشان در بین سده‌های ۹ تا ۱۲ میلادی و در درخشان‌ترین دورهٔ شهریاری اویغورهای مانوی خلق شده‌اند و از تورفان ناحیه‌ای در آسیای مرکزی واقع در غرب چین به‌دست آمده‌اند. نقاشی‌های تورفان در عین آن‌که نگه‌دار یک سنت است، ویژگی‌های بومی را نیز پذیرفته‌است. مینیاتورها و خوش‌نویسی‌های تذهیب‌شده تورفان اکنون در موزهٔ هنر هندی برلین نگهداری می‌شوند. این نقاشی‌ها تنها گوشهٔ باریکی از خلاقیت هنری این کیش جهانی از میان‌رفته را بازمی‌نمایانند.^[۳] میرخواند آورده که بنا به روایات ایرانی، مانی پیش از آن‌که نگارنامهٔ خود را به پایان برد، یک سال در غاری به سر برد. پس از آن، اثری درآورد که هرکس را که بدان می‌نگریست، متحیر می‌کرد. مانی مدعی بود که آن را همچون برهان نبوت خود از آسمان آورده‌است.^[۳]

سبک شناسی تصاویر[ویرایش]

مانی در خانواده‌ای اشکانی در سمت باختری ایران به دنیا آمد و سبک و هنر نقاشیهای بین النهرینی و اشکانی بر هنر وی بی تاثیر نبود. با مهاجرت مانی به خاور ایران و استقرار در تورفان، هنر تصویری چینی و بودایی با هنرش تلفیق شد و رنگ و بوی محلی گرفت. پس میتوان گفت، با اینکه تصاویر کتاب مانی ریشه اصلی‌شان ساسانی، اشکانی بود اما در هر مکان که کتاب ارژنگ تولید می‌شد، از هنر محلی آنجا تاثیر می‌گرفت. رنگهای اصلی در تصاویر معمولا لاجوردی، آبی، سرخ و نارنجی بودند که در پس زمینه کار به صورت تخت کار می‌شدند. شخصیت های اصلی در تصاویر معمولا به حالت گل لوتوس نشسته اند که شاید بتوان گفت ریشه در فیگورهای بودا دارد. احتمال میرود انسانهای به تصویر کشیده شده در تصاویر پیرو الگوی نژادی خاصی بودند که قدی کوتاه و سرانی بزرگ داشتند. خطوط منحنی از عناصر اصلی تشکیل دهنده کتاب مانی است که در نقوش، جامه پردازی و گیاهان به خوبی دیده میشود.

کتاب مانی به عقیده برخی از تاریخدانان، سرمنشا نگارگری ایرانی است چراکه بعد از حمله ترکان سلجوقی، کتاب مانی به سوی غرب ایران راه یافت و بر تولیدات و کارآگاههای کتاب سازی دوره عباسیان تاثیر بسیاری داشت.^[۴]

منابع[ویرایش]