İqtisadi tsikl

İqtisadi tsikl (dövr) (ing. Business cycle) — iqtisadi fəaliyyətdəki dalğalanmalar, təkrarlanan iqtisadi tənəzzüllərdən (tənəzzül, depressiya) və iqtisadi yüksəlişlərdən ibarətdir. Dövrlər dövri, lakin nizamsız xarakterlidir. Salınımların müddəti və genişliyi çox dəyişə bilər^[1].

İqtisadi dövrlərə bazar iqtisadiyyatı fenomeni kimi baxılır. Planlı iqtisadiyyatda dövrlər yoxdur, baxmayaraq ki planlı iqtisadiyyat da qeyri-bərabər böyüyə bilər^[2].

Müasir iqtisadiyyatda dövrlər ilk növbədə məhsul (ümumi daxili məhsul) və məşğulluq dalğalanmaları kimi müəyyən edilir. Lakin bunlarla yanaşı digər iqtisadi dəyişənlər (istehlak, investisiya, inflyasiya dərəcələri və s.) Dəyişir. Onların birgə dinamikası makroiqtisadi tədqiqatın mövzusudur^[3]. Analiz dövrlərin stokastik (təsadüfi) xarakterli olduğu, yəni müxtəlif xarici təsirlərin (şokların) yaratdığı fikrinə əsaslanır. Dövrlərin təbiətinə dair deterministik bir baxış (məsələn, Kondratyevin uzun dalğalar nəzəriyyəsi) köhnəlmişdir, çünki məlumatlar tərəfindən dəstəklənmir^[4].

Müasir dövriyyə nəzəriyyəsi yeni Keynsçilik ideyalarına əsaslanır. Yeni klassik nəzəriyyə rəqib bir yanaşmadır, lakin bu nəzəriyyələr tamamilə ziddiyyətli deyil. İqtisadi əsas hissəyə daxil olmayan qeyri-adi nəzəriyyələr də vardır^[5].

Ticarət dövrü mərhələləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dövrün əsas mərhələləri yüksəliş, pik, eniş və alt hissədir. Faza dəyişikliyi ilk növbədə ümumi daxili məhsulla ölçülən məhsul dalğalanmalarında ifadə olunur^[6]. İşsizlik (məşğulluq) məhsul ilə də yaxından əlaqəlidir. Bu əlaqə Okun qanunu ilə ifadə edilir.

Faza xarakteristikası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yüksəliş — iqtisadi fəaliyyətin dövrünün ən aşağı (aşağıdan) ən yüksək (pik) nöqtəsinə qədər böyüməsi dövrü. İnvestisiya, məhsul və məşğulluq artımı ilə xarakterizə olunur. Artım inflyasiyanın sürətlənməsi ilə müşayiət oluna bilər.

Pik — iqtisadi artımın ən yüksək nöqtəsidir. İstehsal maksimum miqdarda resursları əhatə edir: əmək və kapital. Performans da maksimum dərəcədədir. Eyni zamanda, potensialdan istifadə və məşğulluq heç vaxt 100% -ə çatmır.

Tənəzzül — iqtisadi fəaliyyətin dövrünün ən yüksək (pik) səviyyəsindən ən aşağı (aşağı) nöqtəsinə qədər azalma dövrü. İnvestisiya, məhsul və məşğulluq azalması ilə xarakterizə olunur. İnflyasiyanın azalması və ya hətta deflyasiya ilə müşayiət oluna bilər. Bir tənəzzül xüsusilə dərin və uzundursa, buna depresiya deyilir^[7]. Tənəzzül və depressiya arasında dəqiq bir fərq yoxdur. Depressiyaya ümumiyyətlə iki tarixi hadisə deyilir: 1929–1939-cu illərdəki Böyük Depressiya^[8] və 1873–1896-cı illərdəki Uzun müddətli böhran. Hər iki depressiya dünya miqyasında idi^[9].

Eniş və yüksəliş əlamətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tənəzzülün texniki meyarı ardıcıl dörddə üçdən çox davam edən işgüzar fəaliyyətin azalması hesab olunur. Lakin, əslində, dövrlərin tarixlənməsi dövr başa çatdıqdan sonra həyata keçirilir və ekspert qərarlarına əsaslanır. Məsələn, ABŞ-də, İqtisadi Tədqiqatlar Milli Bürosunun İşgüzar Dövrlərin Tanışlığı Komitəsi, dövrünün mərhələlərini təyin etməkdən məsuldur^[10]. Komitə tənəzzülü pik və çökəklik arasındakı dövr olaraq təyin edir, bu müddət ərzində bütün ölkəyə yayılan və bir neçə aydan bir ildən çox davam edə biləcək iqtisadi fəaliyyətdə əhəmiyyətli bir azalma var. Bir tənəzzül zamanı ümumi tendensiyanı dəyişdirməyən qısa müddətli bir mitinq ola bilər. Qısa bir bərpa dövrü ilə nöqtələnən iki tənəzzülü ayırmaq bəzən çətindir. Bu ardıcıl tənəzzüllərə ikiqat tənəzzül deyilir.

Yüksəlmə — iqtisadi fəaliyyətin əhəmiyyətli dərəcədə artdığı alt və zirvə arasındakı dövrdür.

Makroiqtisadi göstəricilərin təsnifatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dövr ilk növbədə ÜDM göstəricisində əks olunan məhsulun dalğalanması kimi başa düşülür. Dövrün mərhələsi dəyişikliklərin istiqaməti ilə müəyyən edilir: məhsul artımı iqtisadi dirçəlişə, məhsul azalması isə enişə uyğun gəlir. Digər göstəricilər də dalğalanmaya məruz qalır.

Dəyişikliklərin istiqamətinə görə makroiqtisadi göstəriciləri aşağıdakı növlərə bölmək olar^[11].

1. Protsiklik (çevik) — çıxış ilə müsbət bir əlaqəyə sahibdir, eyni istiqamətdə dəyişir.
2. Asiklik — məhsul ilə davamlı müsbət və ya mənfi bir əlaqə yoxdur.
3. Kontrsiklik — sərbəst buraxılma, əks istiqamətdə dəyişmə ilə mənfi bir əlaqəyə sahibdir.

Dəyişikliklərin tutarlılığına görə makroiqtisadi göstəriciləri aşağıdakı növlərə bölmək olar.

1. Aparıcı — buraxılış dəyişmədən əvvəl dəyişməyə başlayır.
2. Paralel — sərbəst buraxılma ilə eyni zamanda dəyişin.
3. Geridə qalma — buraxılış dəyişikliklərindən gec dəyişməyə başlayır.

Əsas makroiqtisadi göstəricilərin xüsusiyyətləri cədvəldə verilmişdir. Bəzi göstəricilər təsnif edilmir^[11].

Aparıcı göstəricilər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dövrü proqnozlaşdırmaq üçün aparıcı ölçümlərdən istifadə olunur. Buna görə də onlara aparıcı göstəricilər deyilir. Aparıcı göstəricilərə dövrü qabaqlamayan, lakin statistik xidmətlərin operativ işi sayəsində ÜDM məlumatlarından daha tez əldə edilən dəyişənlər də daxildir. Bu cür göstəricilərə işsizlik müavinəti üçün müraciətlərin sayı, sənayedə yeni sifarişlərin sayı və s. Bütün əməliyyat məlumatları əsasında aparıcı göstəricilərin indeksləri qurulur^[12]. ABŞ-də bu cür məlumatlar qeyri-hökumət tədqiqat təşkilatı Konfrans Şurası tərəfindən yayımlanır^[13]. Rusiyada bunun üçün Rosstat cavabdehdir.

Dövrlərin təbiəti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dövrlərin təbiəti haqqında fikirlər zaman keçdikcə dəyişdi. Dövrlərin təbiətinin öyrənilməsinə iki yanaşma var: determinist və stoxastik^[14].

Deterministik yanaşma[redaktə | mənbəni redaktə et]

Determinist yanaşma tarixən ilk idi. Onun sözlərinə görə, dövrlər ciddi qanunlara tabedir. İqtisadiyyatın dövri xarakterli olmasının spesifik, davamlı səbəbləri var. Dövr müddəti az və ya çox sabitdir. Buna görə keçmiş dövrlər haqqında məlumat yenilərini proqnozlaşdırmağa kömək edir. Xüsusilə, determinizm elementləri Marksist aşırı istehsal böhranları nəzəriyyəsində, Kondratyevin uzun dalğalar nəzəriyyəsində və başqalarında yer alır.

İqtisadi dövrlərin ən ümumi təsnifatı Yozef Şumpeterə aiddir. "İqtisadi dövrlər" kitabında^[15] Kitçin, Jüqlar və Kondratyevin uzun dalğalarının dövrlərini əhatə edən üç hissəli bir sxem təklif etdi. Kitçin dövrləri Juglar dövründə, Jüqlar dövrləri Kondratyevin uzun dalğalarında yerləşmişdir. Dəmirçinin ritmləri də bu sxemə əlavə olunur. Beləliklə, ümumiyyətlə iqtisadi dövrlərin dörd əsas növü vardır.

• qısamüddətli Kitçin dövrlərinin xarakterik dövrü 2–3 ildir;
• Jüqların orta müddətli dövrlərinin xarakterik bir dövrü 7–11 ildir;
• Kuznetsin dövrləri (ritmləri) xarakterik dövrü 15–20 ildir;
• Kondratyevin uzun dalğalarının xarakterik dövrü 48–55 ildir.

Bu günə qədər iqtisadi dövrlərin determinizminə dair inandırıcı empirik bir dəlil yoxdur. Artur Berns və Uesli Mitçell 1938-ci ildəki məqalələrində bu nəticəyə gələnlər arasında idi^[16]. 1880-ci illərdən əvvəlki 487 zaman seriyasını analiz etdilər. Onların nəticəsi budur ki, hər bir iş dövrünün öz xüsusiyyətləri var və keçmiş bumların və tənəzzüllərin tam olaraq təkrarlanacağına əminlik yoxdur. Eynilə, dövrü proqnozlaşdırmağa kömək edəcək hər hansı bir standart göstəricini müəyyənləşdirmək mümkün deyil. Bunun əvəzinə hər dəfə bir çox məlumatları analiz etməlisiniz. Təxminən eyni nəticə Jeffrey Moore-un 1961-ci ildəki sonrakı əsərində yer alır^[17].

1980-ci illərdən bəri, daxili iş dövrlərinin müasir nəzəriyyələri inkişaf etdirildi, lakin geniş qəbul edilmədi.

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

• Avstriya məktəbi

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

• Абель, Эндрю Бернанке, Бен. Макроэкономика. СПб: Питер. 2010.
• Акаев, Аскар Акаевич. Современный финансово-экономический кризис в свете теории инновационно-технологического развития экономики и управления инновационным процессом (PDF). 2009.
• Аукуционек С. П. Современные буржуазные теории и модели цикла: критический анализ. М.: Наука. 1984.
• Блауг М. Экономическая мысль в ретроспективе (4-е изд.). М.: "Дело Лтд". 1994.
• Де Фрей, Мишель. История макроэкономики: от Кейнса к Лукасу и до современности. Академический учебник. Издательский дом «Дело» РАНХиГС. 2019 [A history of macroeconomics from Keynes to Lucas and beyond]. ISBN 978-5-7749-1423-4.
• Колебаний циклических теории  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
• Кондратьев, Николай Дмитриевич. Большие циклы конъюнктуры и теория предвидения. М.: Экономика. 2002.
• Мендельсон, Лев Абрамович. Теория и история экономических кризисов и циклов. 1. М.: Соцэкгиз. 1959–1964.
• Мэнкью, Грегори. Макроэкономика. М.: Издательство МГУ. 1994. ISBN 5-211-03213-6.
• Ромер, Дэвид. Высшая макроэкономика (2-е изд). М.: Издательский дом Высш. шк. экономики. 2015. ISBN 978-5-7598-1241-8.
• Сакс, Джеффри , Ларрен, Фелипе. Макроэкономика. Глобальный подход. М.: Дело. 1996. ISBN 5-7749-0004-5.
• Хансен, Элви Экономические циклы и национальный доход
• İqtisadi tsikl  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
• Экономические циклы. М.: Неон. 1996.
• Burda, M., Wyplosz, C. Macroeconomics: a European text. Oxford University Press. 2013. ISBN 978-0-19-960864-5.
• Farmer R. E. A. The evolution of endogenous business cycles (PDF) (National Bureau of Economic Research). 2012.
• Galí J. Monetary policy, inflation, and the business cycle: an introduction to the new Keynesian framework and its applications. Princeton University Press. 2015. ISBN 978-0691133164.
• Jones C. Macroeconomics. W. W. Norton & Company. 2014. ISBN 978-0393923902.
• Mitchell W. C., Burns A. F. Statistical indicators of cyclical revivals (PDF) (NBER). 1938. 1–12.
• Moore G. H. Statistical Indicators of Cyclical Revivals and Recessions (PDF). 1 (NBER). Princeton University Press. 1961. 184–260.
• Sørensen P. B., Whitta-Jacobsen H. J. Introducing advanced macroeconomics: Growth and business cycles. McGraw-Hill Education. 2010. ISBN 978-0077117863.